بستر کاشت چیست؟ عوامل موثر در انتخاب خاک بستر کشت

یکی از عوامل اساسی و تاثیرگذار در کاشت گیاهان، انتخاب بستر کاشت است. بستر کاشت به محیطی جامد گفته می شود که جایگزین بستر خاکی شده و شرایط بهتری را برای رشد ریشه فراهم می کند.

خاک بستر کشت متناسب با نوع گیاه و شرایط مناسب برای رشد ریشه گیاه تعیین می شود. حاصلخیزی، رطوبت، تهویه، PH خاک، مقدار EC و … از جمله عواملی هستند که کیفیت خاک را مشخص می کنند.

خاک بستر کشت انواع مختلفی دارد که از آن جمله می توان به خاک معدنی، مخلوط بدون خاک بر پایه زغال سنگ نارس، مخلوط بدن خاک و پوست نارگیل، بستر های سست، ماسه، پرمیت، ورمیکولیت، بستر های سست (پشم کوهی)، شن و سنگریزه، کاشت در آب (هیدروپونیک)، کاشت در هوا (آمیوپونیک) و … اشاره کرد.

در این مقاله از نشریه علمی جهان شیمی فیزیک به بررسی بستر کاشت یا خاک بستر کاشت و انواع آن می پردازیم.

بستر کاشت چیست؟

بستر کاشت به محیطی گفته می شود که می توان گیاهان را در آن کاشت کرد. فضایی که ریشه ی گیاهان در آن قرار دارد بستر نامیده می شود. در جهان صنعتی و رو به پیشرفت امروز، صنعت کشاورزی نیز در حال توسعه است. به این ترتیب، روش های نوین کشاوری به سرعت جایگزین روش های قدیمی تر شده و بهره برداری از این صنعت در حال بهبود است.

امروزه هدف تمام کشاورزان صنعتی تولید بیشتر و باکیفت تر محصول با هزینه های کمتر است. از این رو، بستر های کاشت با ویژگی های خاص خود کمک فراوانی به کشاورزان صنعتی کرده و تولید سودمند تری را به همراه داشته است.

قیمت خرید و فروش انواع بستر کاشت

شرکت های مختلفی مانند بهکام، گلباران، تجارت سبز و … اقدام به تهیه و توزیع انواع بستر های کشت می کنند. انواع خاک بستر کشت در کیسه های پلاستیکی و وزن های مختلف ۸ تا ۲۰ کیلو گرمی در بازار به فروش می رسد. قیمت خرید و فروش این خاک ها متناسب با نوع و وزن آن ها متفاوت است.

این بستر های کشت را می توان از فروشگاه های باغبانی و اینترنتی معتبر به راحتی تهیه کرد. هنگام خرید محصول باید توجه شود از استاندارد های لازم و مورد تایید برخوردار باشد.

بستر کاشت در کشاورزی اهمیت ویژه ای دارد

یکی از مهمترین عوامل افزایش بازدهی در کشاورزی، تراکم مناسب بوته در هر متر مربع است. تولید نشا با کیفیت وعاری از بیماری، تراکم مناسب را فراهم خواهد کرد. عامل موثر در تولید نشا با کیفیت، فراهم کردن محیط رشد مناسب برای ریشه است.

در سال های اخیر کاهش بارندگی و کاهش منابع آبی موجب شده استفاده از خاک بستر کشت به دلیل ظرفیت نگهداری رطوبت بالا افزایش یابد. این کار در صرفه جویی مصرف آب  بسیار موثر است.

از این رو، تولید نشا با کیفیت یکی از دغدغه های مهم کشاورزان است. با توجه به تغییر الگوی کاشت با هدف افزایش بازدهی در واحد سطح و کاهش مصرف آب، استفاده از کاشت های گلخانه ای، سیستم هیدروپونیک و … رواج یافته است.

Ec خاک بستر کشت

 EC یکی از عوامل تاثیرگذار در تعیین کیفیت این بستر است. این پارامتر میزان شوری خاک را نشان می دهد. از این رو، در تعیین کیفیت خاک بستر نقش مهمی دارد.

در صورتی که محیط اطراف ریشه شور باشد جذب عناصر غذایی به سختی صورت می گیرد. به همین دلیل، توصیه می شود پیش از خرید کوکوپیت، پالمپیت یا دیگر بسترهای کاشت از پایین بودن مقدار EC خاک بستر اطمینان حاصل شود. اگر پالم پیت به خوبی فراوری نشود از EC بالایی برخوردار خواهد بود. EC برخی از کوکوپیت های وارداتی به دلیل شستشو با آب شور بالا است.

PH خاک بستر کشت

در صورتی که PH خاک بستر کشت بالا باشد جذب عناصر غذایی با مشکل مواجه شده و شرایط برای رشد ریشه و اندام های هوایی سخت می شود. گیاهان در PH های متفاوت رشد می کنند. به این معنی که برخی از گیاهان در PH های اسیدی و برخی دیگر در PH قلیایی رشد بهتری دارند.

چنانچه PH خاک در محدوده ۵/۶ تا ۵/۷ باشد عناصر غذایی به راحتی در دسترس گیاه قرار می گیرند. به همین دلیل است که اغلب گیاهان در این محدوده از رشد خوبی برخوردار هستند. اگر PH محیط ریشه کمتر و یا بیشتر از حد نرمال باشد باید با افزودن محلول های تنظیم کننده PH را در محدوده استاندارد حفظ کرد.

نکته

خصوصیات شیمیایی بستر کاشت باید به گونه ای باشد که علاوه بر پایداری بالا مناسب کاشت انواع گیاهان باشد. علاوه بر این، باید نیاز گیاه به آب و عناصر غذایی را تامین کند.

انتخاب بستر کاشت مناسب

نوع کاشت و نوع گیاه از عوامل تعیین کننده و تاثیرگذار در انتخاب بستر کاشت هستند. بستر کاشت باید شرایط مناسب برای رشد ریشه را فراهم کند. عواملی مانند نوع گیاه و حجم ریشه، عمق نفوذ ریشه، تراکم بوته، طول دوره رشد، نحوه کاشت و تکثیر بر انتخاب نوع بستر نقش دارند.

کیفیت خاک بستر کشت و تاثیر آن بر رشد نشا

خاک نشا در صورت داشتن کیفیت بالا، موجب افزایش رشد ریشه می شود. هر چه سطح ریشه بیشتر باشد آب و عناصر غذایی بیشتری جذب آن می شود. این عامل در حفظ سلامت و افزایش بازده گیاه نقش پررنگی دارد.

اگر بستر نشا با کیفیت بوده و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را به خوبی فراهم کند، هنگام انتقال نشا به زمین اصلی بوته ها شرایط بهتری داشته و سریع تر با شرایط جدید سازگار می شوند.

خصوصیات بستر کاشت ایده آل

• از لحاظ شیمیایی خنثی و پایدار باشد
• کاملا استریل باشد
• از زهکشی مناسبی برخوردار باشد
• ظرفیت نگهداری رطوبت آن بالا باشد
• در برابر تغییرات PH مقاوم باشد
• ظرفیت تبادل کاتیونی آن بالا باشد

علت استفاده از بستر کاشت در گلخانه

چهار وظیفه مهم خاک کشاورزی نگهداری آب، تامین عناصر غذایی، تهویه مناسب و استقرار گیاه است. اغلب خاک ها به دلیل پایین بودن ماده آلی، ساختمان نامناسب و ساختار شیمیایی ناپایدار عملکرد خوبی در افزایش بازدهی گیاهان ندارند.

این مشکل در محیط گلخانه به دلیل بسته بودن محیط کاشت، تخریب ساختار فیزیکی و شیمیایی بیشتر مشاهده می شود. به همین دلیل، برای افزایش عملکرد و کیفیت محصول باید یک بستر مناسب برای رشد ریشه فراهم کرد.

بستر کاشتی مناسب استفاده در کاشت های گلخانه ای است که دارای ظرفیت تبادل کاتیونی و قدرت نگهداری رطوبت مناسبی باشد. علاوه بر این، مشکل شوری و قلیایی نداشته و از نظر ساختاری به راحتی عناصر غذایی را به سطح ریشه منتقل کند.

خصوصیات بستر کاشت گلخانه‌

• تامین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه
• بالا بودن ظرفیت نگهداری رطوبت
• در دسترس بودن آب و عناصر غذایی برای ریشه
• مکانی مناسب برای استقرار گیاه
• ایجاد تهویه مناسب
• داشتن EC و PH مناسب
• فاقد عناصر مضر و سمی

در سال های اخیر در ایران نیز استفاده از روش های نوین کشاورزی رواج یافته است. هدف کشاورزی نوین کاهش هزینه های تولید، افزایش عملکرد و کیفیت محصول و افزایش بهره وری در حال گسترش است. از این رو، تامین یک بستر مناسب برای رشد گیاه امری بسیار ضروری است.

انواع بستر کشت گلخانه ای بر اساس جنس

بستر کاشت گلخانه متشکل از مواد سبک و متخلخل است. این بستر از لحاظ جنس به سه دسته معدنی، مصنوعی و آلی تقسیم می شود.

بستر کشت معدنی

مواد اولیه این نوع بستر از انواع سنگ های معدنی تشکیل شده است. انواع مختلفی از بستر کاشت معدنی وجود دارد که هر یک کاربرد متفاوتی دارند. بسترهای کاشت پرلیت، ماسه، پشم سنگ، ورمی کولیت و زئولیت در کشاورزی کاربرد فراوانی دارند.

از ویژگی بستر های پرلیت، زئولیت و ورمی کولیت می توان به وزن سبک و ظرفیت بالای نگهداری رطوبت اشاره کرد. هیچ یک از بستر های نام برده شده را نمی توان به تنهایی به عنوان یک بستر ایده آل مورد استفاده قرار داد. از این رو، لازم است آن ها را با دیگر بستر های کاشت مخلوط کرد تا علاوه بر آب و اکسیژن، مواد غذایی نیز به راحتی در دسترس ریشه گیاه قرار گیرد.

بستر کشت مصنوعی

این نوع بستر از مواد شیمیایی تولید می شود. بستر کاشت اسفنجی، پلاستیک منبسط، پلی اورتان و فرمالدهید اوره از پرکاربرد ترین بستر های مصنوعی هستند.

بستر کشت آلی

همان طور که از نام آن مشخص است از مواد آلی و بقایای گیاهی تشکیل شده است. این نوع بستر علاوه بر جذب رطوبت بالا می تواند بخشی از نیاز گیاه به مواد غذایی را تامین کند. کوکوپیت، پیت ماس کمپوست و ورمی کمپوست از جمله بسترهای کاشت آلی هستند.

انواع بستر های کشت آلی

تراشه چوب یا خاک اره

ذرات تشکیل دهنده این نوع بستر بین نیم تا یک و نیم سانتی متر است. مقدار ازت خاک اره کم است. از این رو، توصیه می شود پیش از استفاده تجزیه شود. این نوع بستر وزن سبکی داشته و به علت پایین بودن درصد ازت آن و دیگر عناصر غذایی به تنهایی قابل استفاده نیست.

از این نوع بستر، بشتر برای سبک کردن وزن بستر کاشت استفاده می شود. خاک اره از ظرفیت تبادل کاتیونی و همچنین ظرفیت ذخیره رطوبت پایینی برخوردار است .

پیت ماس

این بستر از تجزیه ی بقایای خزه ها در شرایط بی هوازی تولید می شود. بقایای خزه ها پس از تجزیه خشک و بسته بندی شده و به بازار عرضه می گردد.

کوکوپیت

بستر کاشت کوکوپیت که از الیاف نارگیل به دست می آید ظرفیت نگهداری رطوبت بسیار بالایی دارد. به همین دلیل، یکی از انواع بستر کاشت پرمصرف و شناخته شده است.

سلولوزی

مواد اولیه این نوع بستر از بقایای کارخانجات چوب بری تهیه می شود. این مواد را پس از فراوری می توان به عنوان بستر کاشت مورد استفاده قرار داد.

پالم پیت

این نوع بستر از الیاف تنه درخت خرما تولید می شود. این بستر به دلیل داشتن مقدار EC بالا باید قبل از استفاده به خوبی با آب شسته شود تا مقدار EC آن به کمتر از یک برسد.

انواع بستر کشت بر اساس نوع سیستم کاشت

از مهمترین وظایف بستر کاشت می توان به تامین عناصر غذایی، در دسترس قرار دادن رطوبت برای ریشه و استقرار گیاه اشاره کرد. بستر های  متنوعی برای کاشت گیاه در گلخانه وجود دارد. نوع گیاه و نوع سیستم کاشت از عواملی هستند که تعیین می کنند چه بستری را انتخاب کنیم.

بستر کاشت نشا، خاکی، هیدروپونیک و هواکشت، از مهمترین بستر های مورد استفاده در کاشت گلخانه ای هستند.

 بستر کاشت خاکی

این نوع بستر به راحتی قابل دسترس است. ریشه گیاه می تواند به راحتی در آن رشد کند. با این وجود، معایب زیادی دارد که برای برخی از سیستم های کاشت گلخانه ای مناسب نیست.

 معایب بستر کاشت خاکی

این نوع بستر را می توان برای برخی از گیاهان گلدانی که نسبت به برخی فاکتور ها مانند عوامل بیماری زا و تهویه نامناسب مقاوم هستند مورد استفاده قرار داد. اما، در سیستم های کاشت نشا، کاشت هیدروپونیک و یا گرو بگ قابل استفاده نیستند. از معایب این نوع بستر کاشت می توان به موارد زیر اشاره کرد.

عوامل بیماری زا موجود در آن

 

آلوده بودن بسترهای کاشت خاکی به عوامل قارچی، باکتریایی، ویروسی و حتی آفات خسارت های فراوانی را به محصول وارد می کنند. در گلخانه به دلیل فراهم بودن شرایط مناسب برای رشد عوامل قارچی، باید بستر کشت خاکی را قبل از کاشت بذر ضد عفونی کرد تا عوامل بیماری زا از بین بروند.

ایجاد محدودیت در انتخاب نوع محصول

این نوع بستر به دلیل داشتن میزان شوری بالا، تهویه نامناسب و  PH نا متعادل در انتخاب نوع محصول محدودیت ایجاد می کند. از این رو، باید گیاهانی را انتخاب کرد که نسبت به شرایط نامساعد بستر کاشت مقاوم باشند. به همین دلیل است که استفاده از بستر کشت خاکی، میزان بهره وری را کاهش می دهد.

بالا بودن مصرف آب در آن

بالا بودن میزان مصرف آب در بسترهای کاشت خاکی به دلیل پایین بودن جذب رطوبت است. زیرا، ظرفیت نگهداری آب در بین ذرات  این نوع بستر پایین است. به همین دلیل، هدر روی آب افزایش یافته و هزینه زیادی صرف تامین آب مورد نیاز گیاهان می شود.

افزایش هزینه کود دهی

شرایط نامساعد بستر در جذب عناصر غذایی سبب بروز مشکلاتی می شود. شستشوی عناصر غذایی توسط آب، مصرف کودهای شیمیایی را در این نوع بستر ها افزایش می دهد.

 بستر کاشت هیدروپونیک

در سیستم هیدروپونیک، کیفیت آب و بستر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این نوع بستر باید کاملا استریل باشد. زیرا، وجود هر نوع آلودگی در بستر کاشت خسارات جبران ناپذیری به محصول وارد می کند. در کاشت هیدروپونیک میزان اکسیژن و آب مرتب کنترل می شود.

ویژگی های بستر کاشت هیدرو پونیک

• PH متعادلی داشته باشد
• EC پایینی داشته باشد
• قدرت جذب رطوبت آن بالا باشد
• وزن آن سبک باشد
• فاقد هرگونه آلودگی باشد
• قیمت مناسبی داشته باشد

بستر کاشت آمیوپونیک (هواکشت)

در این نوع بستر، رطوبت و مواد غذایی از طریق سیستم مه پاش تامین می شود. به این ترتیب، مصرف آب در این بستر نسبت به بستر کاشت خاکی به میزان ۹۰ درصد کاهش می یابد.