معرفی ضد انعقاد های آزمایشگاهی و کاربرد آن ها

برای نگهداری و ممانعت از انعقاد خون از ضد انعقاد های آزمایشگاهی استفاده می شود. انواع ضد انعقاد ها با توجه به نوع نمونه و آزمایش درخواستی انتخاب می شوند. از مهم ترین ضد انعقادهای آزمایشگاهی می توان به هپارین، تری سدیم سیترات و EDTA اشاره نمود. از مزایا کاربرد ضد انعقاد ها حل شدن آسان در خون است. استفاده از ضد انعقاد ها در آزمایشگاه ها بسیار صورت می پذیرد، اما باید مراقب عوارض ضد انعقاد ها نیز بود. در ادامه این مطلب از جهان شیمی فیزیک به بررسی انواع ضد انعقاد ها و معایب و مزایا مصرف آن ها می پردازیم. توجه شود که استفاده از ضد انعقاد باید در حین جمع آوری نمونه صورت پذیرد. مواد ضدانعقاد خون توسط شرکت های مختلفی با خلوص و کیفیت بسیار بالا تولید و عرضه می گردند.

در ادامه این مطلب با ما همراه باشید تا بیشتر با انواع ضد انعقاد های آزمایشگاهی و مزایا، کاربرد و عوارض احتمالی آن‌ها آشنا شوید.

ضد انعقاد خون چیست

ضد انعقادها ترکیباتی با ویژگی ‌های دارویی محسوب می شوند. این مواد قادرند تا از لخته شدن خون جلوگیری به عمل آورند. انعقاد خون فرایندی است که طی آن خون لخته می‌ شود. این فرایند موجب تبدیل فیبرینوژن به فیبرین از دو جهت داخلی و خارجی شده و موجب فعال شدن فاکتورهای انعقادی و تجمع پلاکت‌ ها می گردد. ضد انعقاد جهت نگهداری و جلوگیری از انعقاد خون به کار می روند. انواع ضد انعقاد های مورد استفاده در هماتولوژی باید از خواص زیر برخوردار باشند.

• این ترکیبات باید در اندازه سلول ها حداقل تغییر را ایجاد نمایند .
• ضد انعقادها نباید موجب ایجاد همولیز شوند.
• این ترکیبات باید از تجمع پلاکت ها ممانعت کرده و آن را به حداقل برسانند.
• باید در مرفولوژی لوکوسیت ها و رنگ آمیزی سلول ها کمترین اختلال را ایجاد کنند.
• این ترکیبات باید به آسانی در خون (نمونه) حل شوند.

انواع ضد انعقاد

هپارین

هپارین ضد انعقادی طبیعی بوده و در کبد نیز یافته می شود. هپارین با نام های آنتی ترومبوپلاستین و آنتی ترومبین نیز شناخته می شود. انواع هپارین به شکل خشک و یا مایع در نمک های سدیم، کلسیم، آمونیوم و لیتیم موجود هستند. هریک از این انواع با یون های مربوط به خود در پلاسما تداخل خواهند یافت. عملکرد هپارین با تغییر و یا فعال کردن ترومبین و فعالیت فاکتور های ۹، ۱۰، ۱۱ و ۱۲ صورت می پذیرد.

غلظت ۰.۱-۰.۲ mg/ml در خون مطلوب برای این ماده مطلوب است. هپارین یک ضد انعقاد انتخابی جهت تحلیل نمودن تعادل اسید-باز در آزمایش های مربوط به pH خون و گازهای خونی است. در مطالعات سیتولوژی هم از ضد انعقاد هپارین استفاده می شود.

معایب ضد انعقاد هپارین چیست

• کاربرد هپارین موجب کلامپینگ لوکوسیت ها (WBC) خواهد شد.
• این ماده با رنگ آمیزی لوکوسیت ها تداخل ایجاد خواهد نمود.
• هپارین نسبت به ضد انعقاد های دیگر گران است.
• با استفاده از هپارین خون در عرض ۸ تا ۱۲ ساعت لخته خواهد شد. درواقع هپارین انعقاد را متوقف نمی کند و تنها آن را به تعویق می اندازد .
• این ماده برای استفاده در مطالعات انعقادی، زمان پروترومبین، فیبرینوژن پلاسما و… مطلوب نیست.
• این امکان وجود دارد که ضد انعقاد هپارین با تجزیه و تحلیل گرهای بیو شیمیایی خودکار پلاسما تداخل داشته باشد.

ضد انعقاد EDTA

EDTA به عنوان یک عامل شلاته کننده شناخته می شود. این ماده با Ca^+۲ تشکیل کپلکس می دهد. با این روش از انعقاد خون ممانعت به عمل می آورد. Ca^+۲ برای انعقاد مورد نیاز است و EDTA با تشکیل کمپلکس آن را از دسترس خارج می کند. EDTA بیشتر به شکل نمک های دی سدیم، دی پتاسیم یا تری پتاسیم به کار گرفته می شود. این ترکیبات به راحتی در نمونه حل می شوند. توجه شود که غلظت های بالاتر از mg/ml 2 موجب چروکیدگی گلبول های قرمز خواهد شد. EDTA اجزا سلولی خون را حفظ می کند، بنابراین استفاده از آن در آزمایش های هماتولوژی مناسب است.

EDTA از طریق شلاته کردن کوفاکتورهای فلزی موجب مهار آلکالین فسفاتاز، کراتین کیناز، لوسین آمینوپپتیداز و لاکتات دهیدروژناز می گردد. EDTA  در روش های فتومتری و در اندازه گیری Ca^+۲ و Fe^+۲ نباید استفاده شود. توجه شود که این ترکیب به دلیل داشتن نیتروژن در سنجش نیتروژن اوره خون تداخل ایجاد خواهد نمود. از طرف دیگر در سنجش سدیم و پتاسیم که الکترولیت های خون هستند نیز نباید از نمک های سدیم و پتاسیم EDTA استفاده نمود.

سدیم سیترات

در مطالعات خون شناسی یا هماتولوژی به صورت گسترده از لوله‌ هایی با درب آبی روشن استفاده می‌شود. این لوله‌ها حاوی سدیم سیترات به عنوان ضد انعقاد هستند که از لخته شدن خون ممانعت می کند. عملکرد این افزودنی با اتصال به کلسیم خون محقق می گردد. در نهایت این ماده قادر است تا از لخته شدن خون ممانعت نماید. برای مطالعه لخته شدن خون و نقش عوامل انعقادی خون می توان از لوله های حاوی سیترات استفاده نمود. توجه شود که سیترات موجب شلاته شدن کلسیم می شود. بنابراین در اندازه گیری کلسیم نمی توان آن را مورد استفاده قرار داد.

مزایا و فواید ضد انعقاد منیزیم دی پتاسیم

از دیگر افزودنی‌ های موجود در لوله های جمع آوری نمونه، ضد انعقاد منیزیم دی پتاسیم است. این ماده با اتصال به یون‌های کلسیم موجود در خون، به عنوان ضد انعقادی مطلوب عمل می ‌کند. این ماده با ممانعت از لخته شدن خون نمونه را برای انجام آزمایشات هموتولوژی حفظ می کند.

استفاده از سدیم فلوراید و سدیم (پتاسیم) اگزالات

این ضد انعقاد ها اغلب در لوله آزمایش هایی با درب خاکستری قرار گرفته و این‌گونه رایج هستند. آزمایش‌های مرتبط با سطح گلوکز یا کلسترول خون توسط این ضد انعقادها صورت می پذیرد. این لوله‌ها حاوی ترکیبات ضد انعقاد سدیم فلوراید و سدیم (پتاسیم) اگزالات هستند. سدیم فلوراید آﻧﺘﯽ ﮔﻠﯿﮑﻮﻟﯿﺘﯿﮏ بوده و موجب مهار گلیکولیز می گردد. این ماده از تجزیه گلوکز در نمونه جلوگیری به عمل می آورد. این عملکرد موجب کمک به تعیین سطح گلوکز خون و میزان الکل موجود در خون نمونه خواهد شد. از طرفی سدیم (پتاسیم) اگزالات با کلسیم واکنش می دهد و از لخته شدن خون جلوگیری می‌ کند. بنابراین نمونه خون برای انجام آزمایش در دسترس خواهد بود.

فلورید سدیم

این ضد انعقاد اغلب به عنوان عامل مهارکننده گلیکولیز به کار می رود. درواقع فلورید سدیم از خواص ضد انعقادی ضعیفی برخوردار است. از این ماده بعنوان نگهدارنده به همراه ضد انعقادهاي دیگری همچون اگزالات پتاسیم استفاده می شود. غلظت گلوکز بدون استفاده از ماده نگهدارنده تقریبا mg/dl 10 در هر ساعت در دمای ۲۵ درجه سانتی گراد کاهش می یابد. میزان کاهش به دلیل بالابودن فعالیت متابولیکی اریتروسیت های آن ها در نوزادان و در بیماران مبتلا به لوسمی بیشتر خواهد بود. فلورید سدیم به دلیل حلالیت کم باید به‌خوبی مخلوط و با نمونه میکس شود تا بتواند اثر مهار کنندگی خود را نشان دهد.

در غلظت های بالا فلورید بر بعضی از آنزیم ها ازجمله اوره آز که در سنجش نیتروژن اوره خون شرکت می کند، موثر بوده و موجب مهار آن ها می شود.

SPS و اسید سیترات دکستروز

ماده ضد انعقاد سدیم پلی آنتول سولفونات (SPS) و اسید سیترات دکستروز در آزمایشگاه ها در لوله‌هایی با درب زرد قرار می ‌گیرند. این ترکیبات کاربرد وسیعی در آزمایشگاه‌ های زیستی دارند. این ترکیبات برای تشخیص عفونت‌ های باکتریایی بسیار حائز اهمیت هستند.

این ضد انعقادها  لخته شدن خون را مهار کرده و موجب تثبیت رشد باکتری‌ ها می گردد. لوله‌های خونگیری حاوی این ترکیبات نمونه ای ایده ‌آل برای مطالعه و آزمایش داروهای مرتبط با عفونت‌های باکتریایی محسوب می شوند. SPS به بازیابی میکروارگانیسم‌ها کمک خواهد نمود.

کاربرد ضد انعقاد اگزالات

نمک های سدیم، پتاسیم، آمونیوم و لیتیوم اسید اگزالیک از طریق تشکیل کمپلکس های نامحلول با یون های ⁺Ca^۲ موجب مهار واکنش های انعقادی می گردند. غلظت اگزالات مورد استفاده به ازای هر میلی لیتر خون برابر با ۱ تا ۲ میلی گرم می باشد. توجه شود که در غلظت های بالاتر از mg/ml 3 امکان همولیز وجود دارد. اگزالات موجب مهار آنزیم هایی همچون اسید فسفاتاز، آلکالین فسفاتاز و لاکتات دهیدروژناز خواهد شد.

موارد مصرف ضد انعقاد یدواستات

این ترکیب به عنوان عامل مهارکننده گلیکولیز و جانشینی برای فلورید سدیم در غلظت ۲ mg/ml عمل می کند. این ترکیب یک نگهدارنده محسوب شده و هیچ اثری روی اوره آز نخواهد داشت. از این رو این ماده را در اندازه گیری گلوکز و اوره می توان به کار برد.

ضد انعقاد CBC

لوله معروف CBC تقریبا در تمامی بیمارستان ها با درب سبز رنگ شناخته می شود. لولهCBC  حاوی ضد انعقاد EDTA بوده و در سه نوع K1 و K2 و K3 رایج است.

این ماده ضد انعقاد مناسبی برای شمارش و مطالعه ریخت شناسی سلول های خونی محسوب می شود. همچنین از EDTA برای شمارش پلاکت نیز استفاده می شود، زیرا از تجمع پلاکت ها ممانعت به عمل می آورد.

توجه شود که مقدار EDTA مصرفی بايد با مقدار خون متناسب باشد. زیرا در صورت استفاده بيش از حد غلظت یونی افزایش یافته و موجب چروكيده و منهدم شدن گلبول های قرمز و سفيد می گردد. افزايش EDTA بيش از ۲ ميلی گرم، روی پلاكت ها نیز اثر گذاشته و موجب تورم و پاشيدگی آن ها خواهد شد. كاهش ميزان EDTA باعث ايجاد لخته های ريز شده و تاثير قابل توجهی در اندازه گيری پلاكت ها خواهد داشت.

برای انجام تست های هماتولوژی و به خصوص تست های روتین خونی از لوله های EDTA استفاده می شود. این ماده در دیواره داخلی لوله اسپری شده و به محض ورود خون با آن مخلوط می گردد. بنابراین از لخته زایی جلوگیری می شود. این ماده درواقع یک ترکیب آلی ضد انعقاد است که جهت افزایش حلالیت آن را با کاتیون فلزات ترکیب می کنند.

این ماده برای جلوگیری از لخته زایی از فاکتور های انعقادی جلوگیری به عمل می آورد و درعین حال تاثیری بر تعداد سلول های خونی هم ندارد.

ضد انعقاد ESR

جهت اندازه گیری نرخ سدیمانتاسیون محلول الکترولیت از لوله ESR استفاده می شود. این لوله ها دارای ۳.۸% تری سدیم سیترات است به عنوان ضد انعقاد استاندارد هستند. این میزان تری سدیم سیترات نسبت خون به سدیم سیترات را به صورت ۱ به ۴ ثابت نگه می دارد. نسبت گفته شده برای اندازه گیری نرخ سدیمانتاسیون برای افراد مختلف با هر سن و جنسیتی مناسب هستند.

عوارض ضد انعقادهای مورد استفاده در هماتولوژی

زمانی تصور می شد بسیاری از تغییرات مورفولوژیکی گلبول های قرمز از مواد ضدانعقاد ناشی می شوند. اما بررسی خون دفیبرینه فاقد ضدانعقاد مشخص کرد که این تصور درست نبوده و عمده این تغییرات در اثر ماندن خون در شرایط in vitro رخ می دهد. برخی از تغییرات مورفولوژیک نیز از اشکالات لام کشیدن، نا مرغوب بودن لام، عدم سرعت مناسب در لام کشیدن، عدم تکنیک های رنگ آمیزی مناسب و… بروز می کنند.

البته ماندن زیاد خون در حضور ضد انعقادهایی نظیر سیترات می تواند به کاهش سایت های گروه های خونی منجر شده و موجب تضعیف واکنش سرولوژیکی آنها گردد.

استفاده از دوزهای بالای ضدانعقادها علاوه بر عوارض مختلف مورفولوژیکی و چروکیدگی سلولی از آگلوتیناسیون صحیح نیز ممانعت می کند. بنابراین برای تست های گروه خونی، کراس مچ و انجام تست LE نباید از خون کهنه حاوی ترکیبات ضدانعقاد استفاده نمود.

جالب است بدانید در تست های مذکور استفاده از خون لخته بهتر از خون کهنه حاوی ضد انعقاد عمل می کند. لازم به ذکر است که هرچه خون بیشتر بماند، شروع به تغییرات مختلف مورفولوژیکی و عملکردی مختلف می کند. شروع تغییرات یک ساعت بعد از خو ن گیری در دمای RT آغاز شده و با افزایش زمان، تغییرات مشاهده می شوند.

قیمت خرید و فروش ضد انعقاد

همان طور که پیش تر توضیح داده شد، انواع مختلفی از ترکیبات ضد انعقاد موجود بوده و با توجه به نوع نمونه و نوع تست انتخاب می شوند. ضد انعقادهای مختلف در بازار از قیمت های مختلفی با توجه به نوعشان برخوردارند. بعلاوه شرکت تولید کننده و ایرانی یا خارجی بودن محصول نیز بر قیمت نهایی آن موثر عمل خواهد نمود.

سخن آخر

در این مطلب از جهان شیمی فیزیک به معرفی انواع ضد انعقاد ها و کاربردشان پرداختیم. ترکیبات ضد انعقاد انواع مختلفی داشته و با توجه به نوع تست و نوع نمونه انتخاب می شوند. درواقع هریک از این ترکیبات را باید در آزمایش مربوط به خود استفاده نمود و بعضی از آن‌ها برای انجام برخی تست های آزمایشگاهی نامناسب هستند. بنابراین انتخاب ضد انعقاد آزمایشگاهی مناسب از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود.