گیاه اشنان چیست؟ از چه خواص و فوایدی برخوردار است؟
گیاه اشنان، گیاهی دارویی با نام علمی Seidlitzia rosmarinus است که با نام های اشلونگ، اشتون، اشنون و … نیز شناخته می شود. در طب سنتی از این گیاه برای درمان آبله مرغان، سوختگی، پسوریازیس و … استفاده می شود.
از خاکستر حاصل از سوزاندن شاخ و برگ این گیاه، ماده‌ای قلیایی به نام کلیاب به دست می آید. کلیاب در مراکز صنعتی و سنتی مانند صابون سازی، سفالگری، شستشوی نخ های ابریشم و شیشه گری کاربرد دارد. در گذشته ی نه چندان دور، مغز ریشه ی اشنان را خشک کرده و به عنوان شوینده مورد استفاده قرار می دادند.
در این مقاله از نشریه علمی جهان شیمی به معرفی و بررسی گیاه اشنان، خواص و کاربرد های آن می پردازیم.
مشخصات ظاهری گیاه اشنان
گیاه اشنان با نام علمی Seidlitzia rosmarinus، گیاهی دارویی است که به راسته میخک سانان، تیره تاج خروسان و سرده اشنان تعلق دارد. این گیاه به صورت درختچه ای شورپسند و مقاوم به خشکی در اغلب نواحی شور و قلیایی بیابان ها می روید.
برگ گیاه
ارتفاع این درختچه ها به ۵/۱ تا ۲ متر می رسد که از پایین به صورت منشعب با انشعابات متقابل و به رنگ سفید شیری است. برگ های گیاه اشنان به طول ۵ تا ۳۴ میلی متر بوده و به صورت آبدار، گوشتی، استوانه ای یا استوانه ای گرزی، در قاعده و در انتها ضخیم تر، بدون نیشتر انتهایی، کم و بیش افقی و محتوی املاح فراوان است. محور برگ ها دارای کرک های بلند است. قسمت های دیگر گیاه کم و بیش فاقد پوشش کرکی است.
گل گیاه
گل های اشنان اغلب به صورت ۳ تایی در محور برگ های بالایی می روید. برگه ها شامل ۲ عدد جانبی و تعداد برگک کوچک تر، به طولی تقریبا برابر با گلپوش است.
اندازه گلپوش ها در مرحله گل به طول حدود ۶/۱ میلی متر است. در مرحله میوه اندازه گلپوش ها کمی بزرگ تر، دایره ای-واژ تخم مرغی، نوک گرد یا نوک فرورفته و همگی بالدار است. فصل گلدهی گیاه اشنان اواخر تابستان و اوایل ماه شهریور است.
میوه گیاه
میوه این گیاه به صورت ۵ باله، با قطر ۸ تا ۱۲ میلی متر است. این بال ها به رنگ های زرد تا نارنجی و یا ارغوانی دیده می شود. این میوه ها در فصل پاییز و ماه های آبان و آذر آماده جمع آوری است.
گیاه اشنان طعمی شور دارد. خاک های شور و قلیایی را به خوبی تحمل کرده و در خاک های نیمه عمیق تا عمیق همراه با شوری متفاوت رشد و نمو می کند.
نکته
این گیاه نسبت به محدوده دمایی چندین درجه زیر صفر تا بیش از ۴۰ درجه سانتی گراد مقاوم است.
نکته
تکثیر این درختچه توسط بذر انجام می شود. در اغلب مواقع، بذرپاشی از ریزش های جوی با موفقیت همراه است.
تاثير شوری خاک بر جوانه زنی بذر گياه اشنان
شوری خاک موجب كاهش جوانه زنی بذر و استقرار آن در عرصه طبيعی می شود. در اين قسمت به تاثیر نمک های مختلف بر جوانه زنی بذر اين گياه و بررسی راه های احتمالی برای افزايش جوانه زنی در خاک های شور می پردازیم.
از این رو، اثر نمک های NaCl ، NaNO۳ ، KCl و KNO۳ با غلظت های ۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۳۰۰ و ۴۰۰ ميلی مولار و پلی اتيلن گليكول (PEG) را روی درصد و سرعت جوانه زنی بذر، طول، وزن خشک، وزن تر و مقدار پرولين موجود در دانه رست ها بررسی می کنیم.
نتايج بررسی ها نشان می دهد هرچند همه شاخص های رشد با افزايش ميزان نمک كاهش می یابد (p<0.01) ولی، بذر اشنان می تواند ميزان نمک های مورد بررسی به جز NaNO۳ را تا غلظت ۴۰۰ ميلی مولار تحمل کند.
با افزايش غلظت پلی اتيلن گليكول، شاخص های رشد کاهش يافته ولی در مقايسه با غلظت نمک ها با پتانسيل مشابه اثر مهمی بر شاخص های رشد ند‌اشت.
در اثر افزايش غلظت NaCl مقدار اسيد آمينه پرولين در دانه رست ها افزايش می یابد. این امر ممكن است در افزايش تحمل اين گياه به نمک در مرحله جوانه زنی نقش مهمی داشته باشد.
گیاه اشنان و نام های دیگر
این گیاه نام های فراوانی دارد که در کتب مختلف به آن اشاره شده است. از آن جمله می توان به اشلونگ، اشتینان، اشتون، استوم، غاسول فارسی، علف شوره، اشنه، اشلان، بلار، شلوم، اشنون، اشنوم، زالک، اشلون، حرص، چوبه، چوده، اشلم، چوبک، وشنان، کرک، قاقلی، اشنیان، شنان، بلال، آذربویه، چوبک اشنان، علف شتری، دانه شور، اشنان الاقصارین، حرص، چوغان، ابوحلسا، شورسیاه، اشنان جامه شوری، ضجع، عنظوان، خرند، خلخان، ببلخج و قلیا اشاره کرد.
پراکندگی جغرافیایی گیاه اشنان
همان طور که پیش از این نیز به آن اشاره شد این گیاه در اکثر شوره زار های نواحی بیابانی جهان می روید. این گیاه را می توان در کشورهای حوزه ی خلیج فارس مانند قطر، بحرین، کویت و …مشاهده کرد.
در ایران نیز این گیاه در سیستان و بلوچستان، زاهدان تا نواحی مرکزی، یزد، کرمان، فارس، اصفهان، تهران، سمنان، دامغان، شاهرود، سبزوار، خراسان و حتی حاشیه ی دریاچه ی ارومیه دیده می شود.
گیاه اشنان چه کاربرد هایی دارد
این گیاه نقش مهمی در حفاظت خاک، مخصوصا در نواحی شور و قلیایی دارد. در اثر ترسیب ماسه های روان در لابه لای شاخه و برگ های اشنان، تپه های نبکائی (nebeka) ایجاد می شود. شکل گیری این تپه ها عامل بسیار مهمی در ترسیب ماسه های روان و مهار طوفان های شنی است.
مراتع اشنان قسمت های بیابانی کشور و به ویژه بیابان های مرکزی، به عنوان یکی از مراتع بارز اراضی خشک محسوب می شوند.
- در تغذیه دام نقش مهمی دارد. اين گياه از نظر خوش خوراک ارزش كم داشته و بيشتر مورد علاقه ی شتر است. بز و گوسفند از قسمت های خشک گياه به مقدار كم استفاده می کنند.
- در اثر سوزاندن ساقه و برگ اين گياه، املاح موجود در آن به صورت خاكستر يا تخته سنگ بی شكل باقی می ماند که کلیاب نامیده می شود. کلیاب خود موارد مصرف متعددی دارد.
- از شاخه ها و برگ های اشنان، پودری تهیه می شود که در شستشوی لباس خصوصا در ايام گذشته کاربرد زیادی دارد.
- این گیاه جهت سوخت و تهيه ی زغال کاربرد دارد. این نوع سوخت در سه دهه گذشته از مصرف بالايی برخوردار است.
- از این گیاه به عنوان گیاهی دارویی استفاده می شود.
خواص درمانی گیاه اشنان
این گیاه دارای خواص دارویی فراوانی است که در این قسمت به مهم ترین آن ها اشاره می کنیم.
در کنترل سلول های سرطانی نقش دارد
ترکیب سایتوتوکسیک موجود در عصاره گیاه اشنان روی رده های سلول های سرطانی موثر است. برای بررسی اثر سمیت عصاره گیاه اشنان روی سلول های سرطانی، عصاره متانولی در خلاء تغلیظ شد. سپس این عصاره در آب حل و از محلول بوتانول استخراج شد. در این مرحله عصاره بوتانولی و آبی از یکدیگر جدا شدند.
بررسی ها نشان داد عامل اصلی اثر سایتوتوکسیک گیاهان خانواده اشنان بر سلول های سرطانی، ساپونین ها هستند.
دیگر خواص درمانی گیاه اشنان
- اگر نیم درم از آن خورده شود، غلیظ است.
- مصرف سه گرم از سبز آن، مسهل زردآب است.
- اگر شانزده نخود از آن خورده شود، قاعدگی را باز می کند.
- ساقه و برگ گیاه اشنان به طور گسترده ای برای درمان بیماری هایی نظر خارش، مشکلات پوستی، کبودی، کوفتگی و سردرد استفاده می شود.
- در درمان آبله مرغان موثر است.
- خاصیت ضد عفونی کنندگی دارد. از این رو، به درمان بیماری های عفونی کمک می کند.
- بیماری های پوستی مانند پسوریازیس، برص و … را برطرف می کند.
کلیاب چیست
کلیاب به مواد قلیایی و توده های خاکستر گفته می شود که در اثر سوزاندن اندام های هوای برخی از گیاهان شورپسند مانند اشنان، آنابازیس و تعدادی از گونه های علف شور و به صورت تخته سنگ هایی بی شکل حاصل می شود.
این کلمه برگرفته از نام قلیا است. رنگ آن اغلب قهوه ای تیره و شبیه به سنگ های آذرین است. اگر کلیاب در محیط مرطوب قرار گیرد به واسطه جذب آب توسط مواد جاذب رطوبت و مواد قلیایی، سطح آن را توده خاکستر با پوشش سفید رنگ می پوشاند که اصطلاحا کلیاب شورزده نامیده می شود.
در اثر حل شدن مواد قلیایی در آب، رنگ آب سبز ملایم دیده می شود. برای استفاده از ترکیبات قلیایی کلیاب در مراکز صنعتی، ابتدا توده های بی شکل آن را پودر نموده و بعد درون آب می ریزند. به این ترتیب، سطح تماس خاکستر با آب بیشتر می شود.
کیفیت کلیاب از تند و تیز بودن بوی حاصل از تماس چند قطره آب روی آن مشخص می شود. چنانچه بوی شبیه زرنیخ استشمام شد نشان دهنده کیفیت بالا کلیاب است .
مواد تشکیل دهنده کلیاب
بررسی های انجام گرفته در زمینه ی تجزیه مواد معدنی کلیاب نشان می دهد، عمده ترکیبات آن شامل انواع کربنات سدیم و پتاسیم است. از دیگر عناصر موجود در آن می توان به ازت ۳۵ درصد، فسفر ppm 0/02 ، پتاس ۲۵/۴ درصد ، کربن ۴ درصد و مواد آلی ۷ درصد اشاره کرد.
به طور متوسط به ازای هر متر مربع تاج پوشش گیاه اشنان، متناسب با نوع بوته و سن گیاه معمولا بین ۹۰ تا ۱۸۰ گرم کلیاب استحصال می شود. به عبارت دیگر، از هر هکتار از رویشگاه های اشنان معمولا بین ۲۵ تا ۵۰ کیلو گرم کلیاب به دست می آید.
این ماده صنعتی ، در مراکز صنعتی مانند صابون سازی، سفالگری، شیشه سازی، شستشوی نخ های ابریشم و تیزآبی کردن برخی از مواد خشکبار مانند آلوچه و کشمش کاربرد دارد.
نکته
در اثر جوشاندن نخ ها در پاتیل های آب جوش حاوی کلیاب، کیفیت رنگ پذیری نخ ها افزایش یافته و مرحله تثبیت رنگ در مراحل رنگرزی براق انجام می گیرد.
نحوه تهيه كلياب از گياه اشنان
برای تهیه این ترکیب، ابتدا توسط بيل يا داسِ تيز شاخه های بوته را از فاصله۱۰تا۱۵ سانتی متر به يقه گياه هرس می کنند. پس از آن، شاخه های قطع شده را در اطراف بوته جمع آور می كنند.
سپس به مدت دو روز به حال خود می گذارند تا برگ های آب دار قسمتی از آب خود را از دست بدهند. پس از گذشت این مدت زمان، بوته ها به علت از دست دادن آب خود چروكيده می شوند .
به وسيله چنگك بوته ها را جمع آوري و كپه مي نمايند. سپس با وسايل نقليه به يك نقطه كه معمولا در مركز بوته های كنده شده است حمل و جهت سوزاندن آماده می كنند.
شاخه های آب دار و سنگين را با پا و يا بيل می خوابانند. شاخه ها به علت ترد بودن می شكنند و یا با بيل قطع می شوند. سپس گودالی به عمق ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر و به قطر ۲ تا ۳ متر متناسب با مقدار و حجم بوته حفر می کنند. مقداری از بوته های كنده شده را داخل گودال ريخته و آتش می زنند .
در هنگام سوزاندن بوته ها، دود سفيد رنگ بسيار غليظ و پيوسته ای نمايان می شود .علت ايجاد دود سفيد رنگ و غليظ اين است كه در اثر ريختن مداوم شاخه ها و برگ ها سوختن ناقص صورت می گيرد.
در اثر سوزاندن گياه، تقريبا تمام مواد آلی موجود در گياه سوخته و تنها مواد معدنی به صورت مايعی سيال به درون گودال جاری می شود. این مواد پس از سرد شدن به كلياب تبديل می شوند.
کلیاب چه کاربرد هایی دارد
همان طور که پیش از این نیز به آن اشاره شد، اين ماده صنعتی در صابون سازی، سفالگری، شيشه سازی، شستشوی نخ های ابريشم و تيزآبی كردن برخی از مواد خشكبار مانند آلوچه و كشمش کاربرد دارد.
امروزه به دلیل وفور مواد شيميايی، از كلياب کمتر استفاده می شود. با اين وجود، در برخی از مراكز صنعتی به خاطر عدم جايگزينی مواد شيميايی مانند مركز ابريشم كشی، همچنان از اين ماده استفاده می شود.
تا دو دهه قبل نیز از پودر شاخه و برگ های اشنان به عنوان صابون و ماده پاک كننده جهت شستشوی لباس و پارچه های نخی استفاده می شد. بالا بودن هزينه های كارگری جهت پودر كردن كلياب و حل كردن آن در آب، يكی از موانع اصلی و مهم در کاهش استفاده از كلياب است.
