سترون کردن چیست و روش های مختلف آن کدام است؟
سترورن کردن یا استریل کردن شامل روش هایی شیمیایی و فیزیکی است که باعث می شود میکروارگانسیم ها و عوامل انتقال‌گرآ از سطح اجسام ازبین برود. هدف از سترون کردن جلوگیری از انتقال عفونت است. در واقع با سترون کردن محیطی عاری از باکتری، قارچ، ویروس و دیگر اشکال بیماری زا و غیر بیماری زا ایجاد می شود.
امروزه با مواد و ترکیبات شیمیایی ضدعفونی کننده، پرت ها، گازهای شیمیایی، صافی های ویژه، دما،داروهای میکروب کش محیط های مختلف را استریلیزاسیون می کنند. در ادامه مقاله از نشریه علمی جهان شیمی فیزیک شما را با روش های استریلیزاسیون و دستگاه های آشنا می کنیم.
تفاوت استریل کردن با ضدعفونی کردن
- ضدعفونی کننده ها از مواد زیست کش هستند و طی فرایندی تعداد باکتری ها، قارچ ها و ویروس‌ها و سایر ارگانیسم‌ها کاهش می دهند به اندازه ای که توان ایجاد بیماری را ندارد. در ضدعفونی کردن از مواد شیمیایی استفاده می شود. این روش اصلا مناسب ابزار برنده در دندانپزشکی نیستند
- استریل کردن یا Strelization فرایندی است که میکرو ارگانیسم های موجود در سطح به میزان قابل توجهی و ایمنی پایین می آید. در واقع استریل کردن به صورت یک واژه مطلق است و هیچ درجه ای ندارد. یک وسیله یا استریل شده هست یا نیست.
روش های مختلف سترون کردن
در آزمایشگاه براساس نوع ماده یا سطحی که قرار است، استریل شود، ازروش های فیزیکی و شیمیایی مختلفی استفاده می شود. انواع روش استریلیزاسیون در آزمایشگاه مورد استفاده قرار می گیرد به شرح زیر است.
سترون کردن حرارتی
سترون کردن با مواد شیمیایی
سترون کردن با روش پرتو دهی
سترون کردن به روش فیلتراسیون
سترون کردن با اعمال فشار زیاد
در ادامه به بررسی کامل تمامی این روش ها میپردازیم.
سترون کردن حرارتی
سترون یا استریل کردن رایج ترین روش مورد استفاده در آزمایشگاه ها است. در این روش از دستگاه هایی مانند اتوکلاو و فور استفاده می شود. در این روش از گرما و بخار آب برای ازبین بردن میکروارگانیسم ها استفاده می شود. براساس نوع گرمایی که برای ا ستریل کردن به کار می رود. روش های حرارتی به دو شیوه انجا می شود.
- گرمای خشک
- گرمای مرطوب یا بخار
استریل کردن به روش گرمای خشک
در این روش نمونه های حاوی باکتری در معرض حرارت بالا قرار می گیرند . این روش برای تجهیزاتی مانند انواع تیغ و چاقوهای جراحی، قیچی و غیره استفاده میشود. هم چنین استریل کردن به روش گرمای خشک برا ینمونه هایی به کار می رود که نسبت به رطوبت حساس می باشند.
- سوزاندن: سوزاندن با آتش وسایل آلوده مانند باند زخم و استریل کردن حلقه‌های تلقیح که در کشت میکروبی استفاده می شود.
- حرارت مستقیم: سترون کردن ابزار هایی مانند پنس توسط شعله چراغ
- پاشیدن شعله: کاهش آلودگی دهانه ارلن یا لوله آزمایش با پاشیدن شعله
- استفاده از دستگاه فور یا آون: آون یا اجاق گاز هوای گرم از حرارت خشک منجر به استریل کردن مواد خشک مانند پودرها، برخی از ابزارهای فلزی و ظروف شیشه ای می توان استفاده کرد.
استریل کردن به روش گرمای مرطوب و بخار
در اکثر آزمایشگاه ها از روش استریل کردن به روش گرمای مرطوب و بخار به طور گسترده استفاده می کنند . در این روش از د وعامل حرارت و رطوبت استفاده می شود. از این روش استریل کردن برای دستگاه اتوکلاو استفاده می شود. در این روش سطح ابزار و وسایل در مدت معینی با بخار دارای حرارت و فشار مناسب در تماس قرار گیرد و کلیه ویروس ها، اسپورهای باکتریایی و میکروب ها ی آن ازبین می رود و غیر فعال می شود. روش‌های استریل کردن به روش گرمای مرطوب شامل موارد زیر می شود.
جوشاندن: یکی ازروش های قدیمی برایا ستریل کردن است که در ظرفی مقداری آب ریخته می شود و اشیا در آب قرار می گیرند و ۱۰ الی بیست دقیقه جوشانده می شوند.
تندالیزاسیون: استریل کردن مواد در دمای ۱۰۰ درجه انجام می شود. برای ا ستریل کردن مواد پروتئینی، واکسن ها و سرم ها استفاده می شود که در این روش ماده مورد نظر در سه روز متوالی به مدت نیم ساعت در گرما قرار داده می شود و بعد در دمای ۳۷ درجه جهت رشد اسپور باکتری قرار می گیرد.
پاستوریزه‌کردن: برای استریلیزه کردن فراورده هایی که ماهیتشان نباید تغییر کند.
روشUHT : در این روش گرمای بسیار شدید در زمان بسیار کوتاه. اعمال می شود که برای سترون کردن شی ربه کار می رود.
استفاده از اتوکلاو: اتوکلاو دستگاهی است که عمل استریل را به مدت ۱۵ الی ۲۰ دقیقه در معرض بخار اشباع ۱۲۱ درجه سلسیوس انجام می دهد.
سترون کردن به روش شیمیایی
حرارت و رطوبت همیشه از راه مطمئن و مناسب برای استریل کردن همه تجهیزات نیست. در بعضی موارد برای استریلیزاسیون از روش های شیمیایی استفاده می کنند که شامل استفاده از مایعات مضر و گازهای سمی است. استفاده از گازهای شیمیایی برای فرایند سترون کردن بسیار موثر است چون به سرعت به داخل مواد و تجهیزات نفوذ می کند. از گازهای رایجی که استفاده می شود ترکیبی از اتیلن اکسید و دی اکسید کربن است. گاز ازون نیز گزینه دیگری است که اکثر مواد آلی را اکسید می کند.انواع روش های استریلیزاسیون شیمیایی به شرح زیر است:
مواد بهداشتی
دترجنت: انواع مواد شوینده با مکانیسم تخریب غشای سلولی
صابون ها: سدیم و پتاسیم اسید های چرب با زنجیر های بلند که غشای سلول را تخریب و باعث خروج محتوی آن می شود.
مواد شیمیایی
- الکل ها: محلول ۷۰ درصد آبی اتیل الکل یا ایزوپروپیل
- فنل‌ها: فنل، کروزل، لیزول
- یونهای فلزات سنگین: ترکیبات جیوه مثل مرکورکروم با غلظتهای عوامل اکسیدان مانند آب اکسیژنه، هالوژن‌ها، ید، آب ژاول
- عوامل الکیله‌کننده: فرمالدئید (محلول آبی ۳۷ درصد فرمالین)
- عوامل شیمی درمانی: آنتی‌بیوتیکهای باکتریوسید یا باکتریواستاتیک
استریلیزاسیون به روش پرتودهی
در این روش مواد بسته بندی شده در معرض اشعه هایی مانند اشعه ماوراء بنفش، اشعه X، اشعه گاما قرار می گیرند. تفاوت این پرتو ها در اختلاف نفوذ آن ها و اثر بخش آن ها است. این پرتو ها بی خطر هستند و برای استریل مناطق کوچک از آن ها استفاده می شود. برای مناطق وسیع تراز پرتوهای اشعه ایکس و اشعه گاما استفاده می شود. در حین کار با این پرتو ها باید نکات ایمنی را رعایت کرد. اشعه گاما برا ی استریل کردن تجهیزات پزشکی انجام می شود.
استریلیزاسیون به روش فیلتراسیون
فیلتر کردن یا تصفیه کردن سریع ترین روش برای استریلیزاسیون محلول ها است. در این روش استریل کردن محلول ها بدون گرم کردن انجام می شود. زیراساختار شیمیایی بعضی مواد مثل آنتی بیوتیک ها و ویتامین ها در اثر حرارت تغییر می کند. منافذ فیلتر ها به اندازه ای کوچک هستند که از عبور میکروارگانیسم‌ها جلوگیری می کنند.
ساختمان شیمیایی بعضی از مواد مثل ویتامینها، آنتی‌بیوتیک ها در اثر حرارت تغییر می‌یابند. بنابراین از این روش برای استریلیزاسیون محلول‌ها استفاده میشود. در روش فیلتر، محلول یا مایع مورد نظر را از روی صافی دارای منافذ بسیار کوچک عبور می‌دهند. چون باکتری ها از منافذ صافی بزرگترند، در روی صافی باقی می‌مانند و از مایع استریل جدا می‌گردند.
دستگاه های استریلیزاسیون
در فرآیند استریل کردن از انواع مختلفی از دستگاه ها استفاده میشود که در ادامه به معرفی آنها میپردازیم. این دستگاه ها شامل موارد زیر است :
- آون یا فور آزمایشگاهی
- آون خلاء
- اتوکلاو
- اتوکلاو بیمارستانی
- استریلایزر
آون یا فور آزمایشگاهی
آون آزمایشگاهی محفظه ای کنترل شده برای سترون کردن یا خشک کردن مواد آزمایشگاهی است. آون برای خشک کردن و استریل کردن ظروف شیشه ای و فلزی درآزمایشگاه ها است.
این دستگاه برای تمام آزمایشگاه هایی که نیاز به استریل کردن با هوای خشک باشد، مناسب است. آون مجهز به فن سیرکولاسیون جهت یکنواختی هوا است. این فن باعث گردش و جابه جایی هوا می شود. ابزار و وسایل فلزی و شیشه ای به وسیله این دستگاه در دمای ۱۸۰ درجه تا ۲۵۰ درجه بمدت ۲ ساعت استریل م شوند.
آون خلاء
آون خلا در آزمایشگاه های پاتولوژی، شیمی و آزمایشگاه هایی که نیاز به خشک کردن وسایل بدون نیاز به اکسیده شدن و بدون تجمع رسوب دارند استفاده می شود. این دستگاه برای جهت استریل و خشک نمودن وسایل و لوازم آزمایشگاهی که نیاز به شرایط خاص محیط خلا دارد. این محفظه باید کاملا مهرو موم شده و درزبندی های آن کاملا گرفته شده باشد.
اتوکلاو
اتوکلاو به وسیله بخار وسایل آزمایشگاهی را استریل می کند. دیگ داخل آن از جنس ورق استیل ۳ میل و دارای دو سیوتی اطمینان است. این دستگاه مجهز به شیر تخلیه آب، کنترل سطح آب، آبنمای سطح آب، دارای المنت تمام استیل است.
اتوکلاو بیمارستانی
اتوکلاو بیمارستانی برای استریلیزاسیون تجهیزات بیمارستانی مانند ابزار های دندان پزشکی و جراحی، شیشه آلات آزمایشگاهی استفاده می شود.اساس این دستگاه حرارت غیر مستقیم و بخار تحت فشار است که به طور موثر میکروب را می کشد و از روش های استاندارد استریلیزایسیون است.
استریلایزر
استریلایزر یک ظرف استوانه ای است که دما را تا ۲۵۰ درجه سانتی گراد افزایش می دهد. این وسیله جانشین چراغ های الکلی و شعله های گازی زیر هود شده است و بدو ن خطر و در یک محیط امن می توان وسایل و مواد شیمیایی استریل کرد.
سخن آخر
سترون کردن از فرایند های بهداشتی است که با نام استریل کردن یا استریلیزاسیون نیز معروف است و در جهت از بین برد میکرو ارگانیسم ها مورد استفاده قرار می گیرد.
محیط های آزمایشگاهی از روش های سترون کردن بهره زیادی برای استریل مواد و تجهیزات آزمایشگاهی می برند. میکروب و ذرات آلوده درابزار آلات و لوازم پزشکی، دارویی و مواد غذایی یافت می شودکه پاکسازی آن ها حیاتی و الزامی است.
