سرخس به گروهی از گیاهان نهانزاد آوندی می گویند که اغلب در مناطق مرطوب رشد می کند. البته برخی از گونه های سرخس نیز می توانند در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد کنند. نام علمی این گیاه polypodiopsida است. این گیاه با هاگ تولیدمثل می کند. اندازه سرخسها می تواند از بوته های ۱ سانتی متری شروع و به درختانی عظیم الجثه ۲۵ متری ختم شود. در کتاب علوم نهم ما با این گیاه و ویژگی های آن تا حدی آشنا می شویم. در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به معرفی سرخسها، ویژگی ها و کاربردهای آن می پردازیم.
ویژگی های سرخسها
سرخسها از جمله گیاهان زیبا و تزئینی به شمار می روند. از این گیاهان به آسانی می توان در منازل و ادارات نگهداری کرد. البته باید توجه داشت که آن ها علاقه ای به خشکی زیاد هوا ندارند. سرخسها گیاهانی همیشه سبز هستند و جزء گیاهان گل دار محسوب نمی شوند.
انواع سرخس
سرخسها به گونه های جذابی تقسیم می شوند که می توان در منزل از آن ها نگهداری کرد.
سرخس مارچوبه
این گونه از سرخسها شاخه های پرپشت و برگ های سوزن مانندی دارند. طول آن ها ۱۲۰ سانتی متر بوده و عرض شان تا ۹۰ سانتی متر می تواند رشد کند. عدم نوررسانی کافی باعث ریزش برگ های آن خواهد شد، از این رو باید در معرض نور غیرمستقیم آفتاب قرار گیرد.
سرخس لانه پرنده
نوعی از سرخسها به نام لانه پرنده هستند که شاخه های عریض و صافی دارند و طول آن ها تا ۱۲۰ سانتی متر می رسد. رشد این نوع در فضای باز بهتر نتیجه خواهد داد.
سرخس بوستون یا برگ شمشیری
این نوع سرخس ها دارای شاخه هایی قوس مانند و به رنگ سبز روشن هستند و قابلیت رشد تا ۹۰ سانتی متر را دارند. رطوبت مورد نیاز این گیاه بالای ۸۰ درصد است، بدان معنی که این نوع سرخس همیشه باید دارای خاکی مرطوب باشد.
سرخس دکمه ای
برگ های سرخس های دکمه ای حالت گردی داشته و شبیه دکمه هستند.
سرخس راجی خانگی
برگ های ضخیم در سرخس هاس راجی خانگی وجود دارد که این شکل باعث مقاومت بالای این گیاه شده است.
سرخس پرسیاوشان
سرخس های از نوع پرسیاوشان توانایی رشد در نور کم را دارند. این نوع سرخس ها برگ های آبشار مانندی دارند. غبارپاشی این گیاه ممکن است باعث آسیب رسانی به آن شود، چون دارای برگ های بسیار حساسی است.
سرخس پای خرگوش
پایه ی این گیاه محل رشد ریزوم های خزداری است که همین باعث نام گذاری آن شده است.
سرخس درختی
این گیاه زیبا دارای ساقه ی ضخیمی است که شاخه ها به شکلی زیبا روی آن رشد می کنند. سرخس های درختی بیشتر در نواحی استوایی استرالیا و نیوزیلند وجود دارند. کاشت آن باید در فضایی باز انجام گیرد.
سرخس شاخ گوزنی
همان گونه که از نامش پیداست سرخس های شاخ گوزنی، برگ های بزرگی به شکل شاخ گوزن دارند. رشد این سرخس روی سطح گیاهان دیگر اتفاق می افتد به این نوع گیاهان اپی فیت می گویند.
محل رشد
رشد سرخس هم روی سطح آب و هم در خشکی (چه مناطق گرم و چه مرطوب) امکان پذیر است. البته هرچه به عرض های بالاتر برویم با کاهش تعداد سرخس ها مواجه خواهیم شد.
سرخس ها در مناطق گرمسیری بارانی پوشش غالب جنگل ها را تشکیل می دهند که بیش از صد گونه هستند و روی تنه و شاخه درخت رشد می کنند. از جمله این سرخس ها می توان به سرخس های فنجانکیان، سرخس سخت، سرخس های دوشاخه، سرخس های پاخرگوشی، سرخس های ماراتیا و شانه سرخسان اشاره داشت.
سرخس های بادکنکی، سرخس های چوبی، سرخس های بانوی و سرخس های مقدس نیز در مناطق معتدل و قطب شمال و در برخی موارد در ارتفاعات کوه های مناطق گرمسیری رشد می کنند. در ایران نیز این گیاهان در استان های شمالی دیده می شوند.
اجزای سرخس
ساقه
بلندی ساقه ها در سرخس ها می تواند با یکدیگر متفاوت باشد. در برخی موارد این عدد حتی به ۲۵ متر نیز می رسد و به ساقه های پیچیده و یا ساقه های زیرزمینی تبدیل می شوند که رشد عمودی رو به پایین داشته و یا در عمق کمی از خاک پیش می روند.
ضخامت ساقه ها در نقاط مختلف جهان نیز متفاوت است. سرخس های اپی فیتیک استوایی به قدری باریکند که به شکل نخ هستند. در برخی از مناطق ساقه های سرخس ها تبدیل به اقامتگاه مورچه ها شده است که از آن ها در برابر سایر حشرات محافظت می کنند.
ریشه
وظیفه این قسمت از گیاه جذب آب و املاح و انتقال آن به آوندها و سپس برگ ها است. سرخس ها از ریشه هایی بسیار نازک و سیمی تشکیل شده اند که قطر آن ها در برخی موارد به ۱۳ میلی متر نیز می رسد. ریشه های مودار در سرخس های مناطق گرمسیری یافت می شوند که ریشه های طلایی رنگ یا قهوه ای ابریشمی سطح آن ها را می پوشاند. در سرخس های سلطنتی و بعضی از گونه های سرخس، انبوهی از ریشه می تواند سطح ساقه را فرا بگیرد. انباشتگی ریشه کمک شایانی به پرورش ارکیده و بروملیادها می کند. این کاربرد دستاویزی برای سودجویان شده تا از تخریب سرخس های درختی به اهداف خود نزدیک شوند. ولی خوشبختانه در اغلب کشورها واردات چوب درختان سرخس غیرقانونی است.
برگ
بیشترین فضای اشغال شده در این گیاه توسط برگ ها صورت می گیرد. برگ آن ها حالتی پر شکل و کشیده دارد که توسط یک ساقه به شاخه هایی با قطر ضخیم تر وصل می شود.
در برخی موارد شکل برگ سرخس ها به صورت برگ های نخلی هستند که برگچه های آن از یک نقطه بیرون زده اند. محور برگ ها در سرخس کوهنوردی که طول شان به ۲۰ متر می رسد به دور درختان کوتاه قامت و بوته ها می پیچد.
در قسمت پشت برگ های سرخس برجستگی های نارنجی رنگی وجود دارد که حاوی تعداد زیادی هاگدان است. هاگ ها باعث تولیدمثل در این گیاه می شوند. زمانی که هاگدان هاگ ها را در طبیعت رها می کند رطوبت باعث رشد هاگ ها و شکل گیری سرخس جدید می شود.
روش های تکثیر سرخس
برای تکثیر این گیاه از دو روش می توان استفاده کرد که به طور مختصر توضیح خواهیم داد.
از طریق هاگ
در این روش ابتدا هاگ ها را جمع آوری می کنیم و در سطح خاک می کاریم. سپس به وسیله یک کیسه آن را به طور کامل می پوشانیم. وقتی که ارتفاع گیاه به ۵ سانتی متر رسید آن را در گلدان مورد نظر می کاریم.
به وسیله ساقه های رونده
زمانی که ساقه های رونده در گیاه تشکیل شد می توانیم با جدا کردن ریشه های آن از هم باعث تکثیر گیاه جدیدی می شویم.
شرایط نگهداری از سرخس
سرخسها گیاهانی رطوبت دوست هستند. آن ها در شرایط خشک قادر به ادامه حیات نیستند و شاخ و برگ شان به سرعت تغییر رنگ داده و قهوه ای شده سپس شروع به ریزش می کنند. در زیر به نکات مهمی که در نگهداری از این گیاهان دخالت دارند اشاره خواهیم داشت.
شرایط نگهداری از سرخسها در خانه
هرچند سرخس ها در مناطق گرمسیری قابلیت رشد دارند، ولی رشد در نقاط مرطوب گزینه بهتری می تواند باشد. در این شرایط آب و هوایی انتخاب اتاق گرم برای سرخسها بسیار اشتباه است و باعث از بین رفتن این گیاه خواهد شد. پس بهتر اینست که گیاه در مکانی خنک نگهداری شود. برای نواحی گرمسیری نیز گرم بودن اتاق می تواند به رشد و تکثیر آن ها کمک کند. دمای رشد بهتر این گیاه بین ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است.
آبیاری
هرچند که این گیاه علاقمند به رطوبت است ولی نباید خیس بماند بخصوص در فصول بهار و تابستان رطوبت خاک آن به طور مرتب باید چک شود. در فصول سرما نیز آبیاری آن به صورت هفتگی انجام گیرد تا باعث از بین رفتن گیاه نشود.
خاک یا کمپوست
به دلیل آنکه زیستگاه این گیاه جنگل است خاکی که برای رشد و نگهداری آن استفاده می شود باید سبک باشد. زیرا جنگل پوشیده از برگ ها و گیاهان پلاسیده ای است که برای ریشه های ظریف سرخس مساعد هستند.
همچنین برای سرخسها انتخابی بهتر از کمپوست حاوی زغال سنگ نارس فیبری و یا مقادیر زیادی ماسه وجود ندارد.
فواید سرخسها و کاربرد آن
خواص درمانی
این گیاه برای دفع کرم، التیام نفخ، تسکین درد مفاصل، برطرف کردن خونریزی بعد از زایمان و … تاثیرگذار است. نکته قابل توجه اینکه از کاربرد آن در دوران بارداری به دلیل سقط کننده جنین باید اجتناب کرد.
صنایع غذایی
این گیاه در صنایع غذایی مورد استفاده قرار می گیرد. در برخی از مناطق دنیا سرخ دارهای سرخس خوراکی طرفداران بیشماری دارد. مردمان سرزمین های شمال شرق آمریکای شمالی از خوردن سرخس شترمرغی یا matteuccia لذت می برند.
اما در بعضی موارد سرخسها می توانند خطرآفرین و سرطان زا باشند از جمله شاه سرخس و سرخس عقابی که در شرق آسیا از محبوبیت بالایی برخوردار است.
باغبانی
ارزش اقتصادی سرخسها در دکوراسیون های داخلی، محوطه سازی ها و … به شکل باور نکردنی غیرقابل انکار است. می توان گفت به طور تقریبی میلیون ها گیاه برای کاربرد در این موارد پرورش می یابند.
علت ریختن برگ سرخس
ها
عوامل بسیاری در خشک شدن و ریختن برگ سرخسها می توانند دخیل باشند که از جمله آن ها، کم یا زیاد بودن آب، عدم رطوبت کافی محیط، بیماری های قارچی، انتقال و جابجایی، دوره استراحت، شدت نور آفتاب، فقدان کود رسانی، غبارپاشی روی برگ ها و زهکشی نامناسب خاک و گلدان آن هاست. برای این که مشکلاتی این چنینی برای گیاه به وجود نیاید لازم است یک سری موارد برای محافظت از آن ها رعایت شود.
کم یا زیاد بودن آب
این گیاه در منزل ۲ تا ۳ بار در طول هفته به آبیاری نیاز دارد. البته باید توجه داشت که در آبیاری برگ های آن را به طرف بالا جمع کرده سپس آب داد تا در معرض غبارپاشی بیش از حد قرار نگیرد.
از آنجایی که گیاه سرخس نیازمند رطوبت بالاست می توان زیرگلدان آن را دائم پر از آب کرد تا با کمبود آب مواجه نشود. برای این کار می توانید محیطی جزیره مانند برای گیاه به وجود آورید.
بدین صورت که یک زیرگلدانی بزرگتر از زیرگلدانی گیاه مهیا نمایید، آن را تا لبه پر از سنگریزه های درشت کنید. سپس داخل زیرگلدانی دوم تا نیمه آب بریزید و گلدان را روی سنگریزه ها بگذارید. باید توجه داشته باشید که گلدان سرخس نباید با آب زیرگلدانی دوم تماسی داشته باشد. گرمای محیط باعث بخار شدن آب درون زیرگلدانی دوم خواهد شد و در نهایت منجر به تامین رطوبت مورد نیاز گیاه می شود.
ذکر این نکته حائز اهمیت است همانگونه که خشک شدن گیاه موجب سوختن و قهوه ای شدن برگ آن می شود، آبیاری بیش از حد گیاه نیز می تواند باعث خفگی و زردی و در نهایت ریختن برگ های آن شود. در فصول سرد سال تبخیر آب داخل خاک گلدان به کندی پیش می رود، بهترین کار ایناست که میزان آبیاری آن ها را کاهش دهیم .
املاحی چون فلوئور که در آب موجودند ممکن است باعث ایجاد حاشیه های قهوه ای رنگ در برگ های آن و سوختگی شود. یا وجود کلسیم منجر به بالارفتن اسیدیته لایه کشت گیاه شود. این در حالیست که سرخسها تا اندازه ای معین به این لایه اسیدی محتاج هستند. از طرفی دیگر قلیایی بودن آن می تواند از جذب عنصر آهن جلوگیری کرده و منجر به متوقف شدن رشد گیاه و زردی آن شود.
استفاده از قرص جوشان می تواند مواد مغذی لازمه یک گیاه را تامین کند و از آن ها در برابر انواع بیماری ها محافظت کند.
انتقال و جابجایی
به هنگام تغییرات محیطی برای گیاه باید توجه داشت که ممکن است آسیب های جبران ناپذیری از قبیل زردی و ریزش برگ، کاهش رشد یا حتی توقف آن و … به وجود آید. ولی عبور از این بحران به شرط ایجاد محیط مناسب و دلخواه به راحتی صورت می پذیرد.
زهکشی نامناسب خاک و گلدان
وجود خاک سنگین و آب اضافی درون خاک گلدان منجر به خشک شدن گیاه می شود. از این رو خاک گلدان باید زهکشی شود تا باعث ایجاد خفگی در گیاه نشود. زهکشی گلدان نیز باید باز باشد و آب درون زیرگلدانی باید به طور مرتب تخلیه شود.
شدت نور آفتاب
همگی از میل سرخسها به رطوبت باخبریم و این را هم می دانیم که این گیاه در زیر سایه درختان جنگلی زیست می کند و نور مستقیم آفتاب و شدت آن باعث سوختگی نوک برگ سپس مرگ تدریجی آن خواهد شد. از این رو بهترین کار این است که آن را دور از تابش مستقیم خورشید و حتی وسایل گرمایشی همچون بخاری و شوفاژ نگهداری کنیم.
بیماری های قارچی
عفونت های قارچی مثل پوسیدگی ریشه از جمله بیماری های رایج در سرخسها است که به مرور منجر به پوسیدگی و قهوه ای شدن آن ها می شود. در این حالت گیاه رشد نخواهد داشت و شاخ و برگ های آن پژمرده می شوند. حتی تغییر در اندازه برگ های آن نمود پیدا می کند. برای درمان این بیماری از اسپری ضد قارچ استفاده می کنند. شته ها و کنه ها نیز از جمله آفات این گیاه می باشند که با استفاده از حشره کش قابل رفع است.
