اجسام کروی در خون که از سلول های مغز استخوان ساخته می شوند و وظیفه ی آن ها انعقاد خون می باشد، پلاکت خون نامیده می شوند. پلاکت ها با جمع شدن در کنار هم در محل زخم و ایجاد لخته خون، مانع از خونریزی می شوند. توضیح پلاکت را در کتاب علوم پایه هفتم داریم. پلاکت کوچک ترین سلول خونی بوده و کم شدن آن از مقدار طبیعی، اختلالات زیادی را برای بدن ایجاد می کند. در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به شناخت پلاکت ها و ساختار و اهمیت آن در خون می پردازیم.
فهرست مطالب :
۱- انواع سلول های خونی
۱-۱- پلاکت ها
۲-۱- گلبول های قرمز
۳-۱- گلبول های سفید
۲- ساخت پلاکت ها
۳- ساختار پلاکت خون
۴- نحوه عملکرد پلاکت خون
۵- نقش عوامل لخته کننده و پلاکت ها در بستن زخم ها
۶- افزایش تعداد پلاکت
۷- کاهش تعداد پلاکت خون
۸- درمان کاهش تعداد پلاکت
۱- انواع سلول های خونی :
خون دارای سه نوع سلول گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت می باشد که هر کدام از آن ها با نقشی که در خون دارند، وجودشان لازم و ضروری است.
۱-۱- پلاکت ها :
سلول هایی کروی یا بیضوی که در بین سه سلول خون، از همه کوچکتر بوده و نقش مهم آن ها لخته کردن خون است. وجود تعداد طبیعی پلاکت ها در خون بسیار مهم است و برابر با ۱۵۰,۰۰۰ تا ۳۵۰,۰۰۰ در هر میکرولیتر خون می باشد. اندازه ی قطر پلاکت ها بین ۲ تا ۴ میکرون (۲۰ درصد قطر گلبول های قرمز) می باشد، به دلیل همین اندازه ی کوچک، فقط حجم کمی از خون را اشغال می کنند. عمر متوسط پلاکت ها بین ۸ تا ۱۰ روز می باشد.
۲-۱- گلبول های قرمز :
گلبول های قرمز تا ۴۰ درصد حجم خون را تشکیل می دهند و به تعداد ۵۰۰۰,۰۰۰ در هر میکرولیتر از خون است. این گلبول ها سلول های بدون هسته ای هستند که مسئول انتقال اکسیژن به سلول های بافت های بدن می باشند. مهمترین پروتئینی که در ساختار این گلبول ها وجود دارد و با اتصال به مولکول های اکسیژن، روند این فرآیند را کنترل می کند هموگلوبین نامیده می شود. هماتوکریت، حجم گلبول های قرمز به حجم کل خون است و در مردان بیشتر از مردان است.
۳-۱- گلبول های سفید :
درصد کمی از حجم خون به گلبول های سفید تعلق دارد ولی نقش محافظتی و ایمنی از بدن، در مقابل عوامل بیماری زا را دارند که بسیار حائز اهمیت است. به محض ورود عامل خارجی و بیماری زا به بدن، گلبول های سفید با حضور در محل، به مبارزه با آن ها می پردازند. این گلبول ها نیز در مغز استخوان ساخته و در بافت لنفاوی ذخیره می شوند.
۲- ساخت پلاکت ها :
مانند گلبول های قرمز و سفید، پلاکت ها نیز در مغز استخوان ساخته می شوند. هورمونی که ساخت پلاکت خون را در کنترل دارد ترومبوپویتین است که به سلول های بزرگی به نام مگاکاریوسیت ها دستور ساخت آن ها را می دهد. این سلول ها نیز برای ساخت پلاکت ها، ابتدا بسیار بزرگ و غول پیکر می شوند و سپس با تبدیل شدن به قطعه های کوچک، پلاکت ها را آزاد می کنند. به ازای هر سلول پلاکت ساز مگاکاریوسیت، تعداد ۱۰۰۰ پلاکت آزاد می شود.
۳- ساختار پلاکت خون :
پلاکت ها در حقیقت قطعه های سلولی بوده که با پروتئین های خاصی که در ساختار خود دارند، توانایی اتصال به خود و به رگ های خونی قسمت زخمی شده دارند. دو نوع پروتئین دیگر نیز دارند، یکی پروتئین هایی هستند که شبیه پروتئین های ماهیچه ای بوده و باعث تغییر شکل آن ها می شوند. دیگری پروتئین هایی هستند که برای ایجاد یک انعقاد محکم ساخته می شوند. این سلول های به شکل صفحه، وقتی در قسمتی از بدن زخمی ایجاد می شود، با اتصال به هم و ساختن رشته های دراز (گاهی به شکل هشت پا)، به دیواره رگ های خونی متصل می شوند تا بتوانند با ایجاد پلاک های محکم، خون را در محل زخم منعقد کنند.
۴- نحوه عملکرد پلاکت خون :
دیواره ی رگ ها که خون در آن جریان دارد از سلول هایی به نام اندوتلیال پوشیده شده است که مانند یک سطح نچسب، مانع چسبیدن سلول های خونی به آن می شود. اما وقتی که جراحت یا زخمی ایجاد می شود، این لایه سلولی نچسب، شکسته شده و پلاکت ها می توانند به دیواره رگ ها بچسبند. در واقع پلاکت ها جذب الیاف سفت دیواره ی رگ ها شده و تغییر شکل پیدا می کنند. تشکیل انعقاد خون در محل زخم مانع خروج سلول های خونی به بیرون می شود. سلول های پلاکت سبک ترین سلول های خونی هستند و خیلی سریع بعد از ایجاد زخم خود را، با اتصال به همدیگر به صورت رشته ای به محل مورد نظر می رسانند.
۵- نقش عوامل لخته کننده و پلاکت ها در بستن زخم ها :
عوامل لخته کننده، سلول های آزاد شده از پلاکت ها و سلول های آسیب دیده بعد از ایجاد زخم هستند که باعث ایجاد پلاک جامد با اتصال سلول های پلاکت به هم دیگر می شوند. از وظایف دیگر عوامل لخته کننده، کاهش جریان خون به بخش آسیب دیده با انقباض رگ ها می باشد. در این فرآیند آنزیم ترومبین باعث تشکیل فیبرین نامحلول از فیبرینوژن محلول می شود. با شکل توری مانندی که فیبرین در اطراف زخم ایجاد می کند، لخته خون را با محفوظ کردن سلول های خونی تشکیل می دهد. با این محافظت کم کم محل زخم بهبود پیدا می کند.
۶- افزایش تعداد پلاکت :
اگر تعداد پلاکت های خون از حالت نرمال و طبیعی خود کمتر یا بیشتر شود باعث ایجاد اختلالاتی در طرز عمل پلاکت ها و سلامتی افراد می شود. به طوری که افزایش مقدار آن ها که به دلایلی چون شیمی درمانی، استفاده از بعضی داروها و یا عفونت می تواند باشد، می تواند لخته خون را در بعضی از رگ ها باعث شده و حتی سکته ها را سبب شود. تعداد پلاکت ها در این حالت ممکن است به یک میلیون یا دو میلیون در هر میکرولیتر خون برسد.
۷- کاهش تعداد پلاکت خون :
اگر تعداد پلاکت های خون در اثر ناتوانی سلول های مغز استخوان در ساخت آن ها کاهش یابد، بدن را با مشکلات جدی مخصوصا در هنگام خونریزی مواجه می کند. از عوامل کاهش توانایی سلول های مغز استخوان می توان به استفاده از داروهای شیمیایی و داروهای ضد التهاب اشاره کرد. کم خونی آپلاستیک، کاهش آهن، کاهش ویتامین B۱۲، عفونت های ویروسی مثل HIV، استفاده از الکل زیادی و لوسمی می تواند از دلایلی باشد که باعث کاهش تعداد پلاکت ها (ترومبوسیتوپنی) از طریق ناتوانی در سلول های مغز استخوان شوند.
یکی دیگر از علل کاهش تعدا پلاکت سرعت بالای تخریب آن ها در مقابل تشکیل آن هاست. اختلال خود ایمنی (سیستم ایمنی بدن به اشتباه پلاکت را مورد حمله قرار می دهد و از بین می برد)، بارداری، داروهای ضد تشنج و یا وجود یک عفونت باکتریایی (باعث از بین رفتن پلاکت ها می شود) از جمله عواملی است که باعث این مورد می شود. در دوران بارداری ترومبوسیتوپنی که ایجاد می شود خفیف بوده و بعد از تمام شدن این دوران بهبود پیدا می کند. همچنین عاملی دیگر که باعث کاهش تعداد پلاکت ها می شود سندروم اورلیمی همولیتیک است که در آن هم گلبول های قرمز خون تخریب می شوند و هم کلیه ها دچار اختلال در عملکرد می شوند. این نقض از خوردن گوشت خام یا نوشابه ممکن است ایجاد شود.
۸- درمان کاهش تعداد پلاکت :
به افرادی که دارای تعداد پایین پلاکت هستند اولا توصیه می شود که یک سری رعایت ها را انجام دهند. به عنوان مثال از ورزش های سخت و سنگین جلوگیری کنند. مصرف الکل را به حداقل برسانند و از مصرف داروهایی مثل آسپرین و ایبوپروفین خودداری کنند. همچنین به انجام فعالیت هایی که احتمال ایجاد کبودی یا خونریزی در آن است، نپردازند.
اگر میزان پلاکت پایین باشد پزشک می تواند به تجویز داروهایی که میزان پلاکت را افزایش دهد اقدام کند و یا با انتقال خون به درمان بپردازد. گاهی مواقع برای درمان نیاز به عمل جراحی و برداشتن طحال است. بعضی اوقات برای درمان از مبادله پلاسما استفاده می شود.
