سم شناسی یا توکسیکولوژی (Toxicology) یک تخصص بین رشته ای محسوب می شود که به مطالعه و بررسی تاثیرات زیان آور مواد شیمیایی و فیزیکی بر روی سیستم های زنده می پردازد. در واقع می توان گفت علمی است که درباره سموم تولید شده توسط گیاهان، جانوران و یا حتی باکتری های پاتوژن تحقیق و بحث می کند. توجه داشته باشید که این رشته دانشگاهی را می توان ترکیبی از علوم شیمی، زیست شناسی، پزشکی، داروسازی و بهداشت در نظر گرفت.
در مقالات پیشین نشریه جهان شیمی فیزیک، درباره رشته های دانشگاهی مربوط به شیمی مانند رشته های شیمی محض، شیمی کاربردی، دبیری شیمی، شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی فیزیک، شیمی تجزیه، فیتو شیمی، شیمی پلیمر، نانو شیمی، شیمی دارویی، شیمی دریا، شیمی کاتالیست، شیمی و فناوری اسانس، شیمی پیشرانه، آموزش شیمی، شیمی آفت کش ها، شیمی محیط زیست و شيمی فناوری اطلاعات مطالبی را مطرح کرده ایم. در این مقاله به معرفی گرایش سم شناسی در دانشگاه پرداخته می شود. لطفا همراهی بفرمایید.
فهرست مطالب این مقاله
۱- مقدمه
۲- رشته سم شناسی در دانشگاه
۳- دوره های کارشناسی ارشد و دکتری رشته سم شناسی
۱-۳- دوره کارشناسی ارشد گرایش سم شناسی
۲-۳- دوره دکتری گرایش سم شناسی
۴- گرایش سم شناسی برای چه کسانی مناسب است
۵- بازار کار و آینده شغلی فارغ التحصیلان رشته سم شناسی
مقدمه
سم یا زهر به موادی (با منشا حیوانی، گیاهی و شیمیایی) گفته می شود که می توانند از طریق یک راه مشخص و یا راه های مختلف، در مقادیر معین سبب اختلال و یا حتی توقف فعل و انفعالات حیاتی بدن انسان و یا سایر موجودات زنده به صورت موقت یا دائمی گردند. با به هم خوردن تعادل جسمانی، فیزیولوژیکی یا روانی انسان یا هر موجود زنده ای که به دلیل ورود و تماس با ماده خارجی سمی رخ داده است، مسمومیت اتفاق می افتد. شدت مسمومیت به نوع ماده سمی، میزان و مقدار آن و همچنین طول مدت تماس بستگی دارد و از لحاظ ماهیت به دو دسته مسمومیت حاد و مسمومیت مزمن تقسیم می شود.
همانطور که بیان شد، این سموم می توانند سبب ایجاد تغییرات در نحوه عملکرد زیستی ارگان یا بافت هدف انسان و سایر موجودات زنده شوند. این تغییرات در علم و رشته سم شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرند. در حقیقت علم سم شناسی را علم شناخت سموم و در نتیجه نحوه مبارزه با آنها تعریف می کنند. رشته سم شناسی در واقع خطرات احتمالی ناشی از تاثیرات منفی و مضر ترکیبات شیمیایی مختلف نظیر دارو ها، سموم، آلاینده های آب، آلاینده های هوا، آلاینده های غذایی، فلزات سنگین و هر ترکیب دیگری که بتواند تاثیری منفی بر سلامت انسان و سایر موجودات زنده داشته باشد را در جمعیت های انسانی و حیوانی بررسی می کند.
نکته
اثرات سو ذکر شده می تواند در حالت های مختلفی اتفاق بیفتد، از مرگ فوری موجود زنده تا تغییرات کوچکی که پس از ماه ها یا حتی سال ها تشخیص داده می شوند. از این جهت، یک سم شناس همیشه در تلاش است تا بتواند مکانیسم عملکرد سلولی، بیوشیمیایی و مولکولی این اثرات منفی را به همراه احتمال وقوع آنها بر روی سیستم عصبی، سیستم ایمنی و … بررسی نماید. علاوه بر آن، نمونه های غیر مجاز را در پیرامون انسان شناسایی و اندازه گیری کرده و گزارش نهایی حاصل از پژوهش های خود را در اختیار سازمان و ارگان های مربوطه قرار خواهد داد.
رشته سم شناسی در دانشگاه
رشته سم شناسی از رشته های علوم پایه وزارت بهداشت می باشد. این رشته دانشگاهی رشته ای جدید، ضروری، نوپا و در حال رشد است که جایگاه آن در مجامع علمی داخلی و خارجی رفته رفته بیشتر می شود. از طرفی دیگر رشته سم شناسی در زمینه دارو های موثر بر مسمومیت نیز مطالعه و تحقیق می کند. بنابراین، جز تخصص های رشته داروسازی (فارماکولوژی) محسوب می شود. توجه داشته باشید که در رشته سم شناسی، علوم بیوشیمی و فارماکولوژی کاربرد و اهمیت زیادی دارند. بازار کار این رشته دانشگاهی متنوع و زیاد می باشد (به ویژه در آزمایشگاه بیمارستان های تخصصی مسمومیت، پزشکی قانونی و کارخانه های داروسازی کاربرد دارد).
با توجه به اینکه رشته سم شناسی در مقطع لیسانس ارائه نمی شود، بنابراین داوطلبان با داشتن کارشناسی رشته های بهداشت (گرایش های مختلف)، شیمی، گیاه پزشکی، علوم آزمایشگاهی و غیره می توانند در آزمون وزارت بهداشت شرکت کنند. بنابراین فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی رشته شیمی (تمامی گرایش ها)، می توانند چه در داخل و چه در خارج از کشور در دو مقطع ارشد و دکتری سم شناسی ادامه تحصیل دهند. توجه داشته باشید که نحوه پذیرش در این گرایش در دانشگاه های دولتی علوم پزشکی (به صورت روزانه و شبانه) و دانشگاه آزاد به شکل قبولی در آزمون انجام می شود.
لازم به ذکر است که از آنجایی این رشته تحصیلی زیر شاخه وزارت بهداشت می باشد، بنابراین دارای ۲ سال دوره طرح اختیاری خواهد بود. در واقع فارغ التحصیلان رشته سم شناسی با گذراندن دوره طرح می توانند تجربه کاری خوبی بدست آورند. از این رو برای کسانی که نیازمند ورود به بازار کارند می تواند گزینه انتخابی مناسبی باشد.
جالب است بدانید که :
سم شناسی شامل حوزه های زیادی از جمله سم شناسی قانونی، سم شناسی بالینی، سم شناسی تجزیه ای، سم شناسی نظامی، سم شناسی محیطی، سم شناسی اقتصادی، سم شناسی صنعتی، سم شناسی سیستم ایمنی، سم شناسی تغذیه ای، سم شناسی آبزیان، سم شناسی دارویی، سم شناسی تولید مثل (ناقص الخلقه زائی)، سم شناسی سرطان زایی و سم شناسی اپیدمیولوژیکی می باشد. به همین جهت دروس ارائه شده سم شناسی در هر کدام از این حوزه ها تا حدودی متفاوت خواهد بود.
دوره های کارشناسی ارشد و دکتری رشته سم شناسی
فارغ التحصیلان رشته شیمی به دلیل داشتن تسلط خوب بر روی مباحث شیمی مرتبط با سم شناسی (نظیر شیمی آلی و آنالیز دستگاهی) می توانند در این رشته دانشگاهی (به ویژه شاخه سم شناسی آنالیزی) موفق باشند. در حقیقت با ورود به این رشته دانشگاهی می توانند از دانش شیمی خود در ابعاد دیگر هم استفاده نمایند.
دوره کارشناسی ارشد رشته سم شناسی
طول دوره کارشناسی ارشد رشته سم شناسی ۴ نیم سال تحصیلی خواهد بود. در واقع در موارد خاص و با تصویب شورای تحصیلات تکمیلی دانشکده، می تواند تا ۶ نیم سال نیز افزایش پیدا کند. دوره کارشناسی ارشد به صورت آموزشی – پژوهشی می باشد. در واقع دانشجو با گذراندن دروس نظری و تئوری، انتخــاب استـاد راهنما، انتخــاب موضوع پایان نامه و در نهایت دفاع از پایان نامه، این دوره تحصیلی را به پایان می رساند.
زیر شاخه های اصلی سم شناسی شامل پژوهش های سلولی، پژوهش های بالینی، پژوهش های حیوانی، پژوهش های حوزه نانو فناوری و آنالیز دستگاهی می باشد. به بیان دیگر، ماموريت اصلي رشته سم شناسی در مقطع کارشناسی ارشد تربيت افرادی است كه بتوانند در نظام های بهداشتی، پژوهشی و یا خدماتی وابسته به سموم خدمت كنند. در واقع با تربيت اين افراد، تشخيص، اندازه گيری سموم یا دارو ها در مايعات بيولوژيكی و غير بيولوژيكی، همچنین امور مربوط به سم شناسی قانونی و در نهایت پيشگيری از مسموميت ها امکان پذیر خواهد بود.
رشته های مجاز برای شرکت در آزمون کارشناسی ارشد سم شناسی
گستردگی زمینه های متنوع رشته سم شناسی سبب شده است که دانشجویان و فارغ التحصیلان گرایش های مختلف رشته های وزارت بهداشت و وزارت علوم نظیر رشته های شیمی، حشره شناسی پزشکی و مبارزه با ناقلین، فارماکولوژی میکروب شناسی، علوم آزمایشگاهی، علوم بیولوژی (جانوری، سلولی مولکولی، گیاهی، میکروبیولوژی و ژنتیک)، بیوشیمی، شیمی مواد غذایی، تغذیه، بهداشت عمومی، بهداشت حرفه ای، بهداشت محیط، فیزیولوژی، میکروبیولوژی، ایمنی شناسی، پرستاری، داروشناسی، زیست شناسی، بیهوشی، علوم دارویی، ویروس شناسی، انگل شناسی، گیاهان دارویی، بهداشت و بازرسی گوشت، دکتری عمومی پزشکی، دکتری عمومی داروسازی، دکتری عمومی دامپزشکی، مهندسی کشاورزی ( گرایش های گیاه پزشکی و علوم و صنایع غذایی) بتوانند وارد این شاخه شوند.
دروس دانشگاهی رشته سم شناسی در مقطع ارشد
- تعداد کل واحد های درسی دوره کارشناسی ارشد گرایش سم شناسی ۳۲ واحد درسی خواهد بود.
- دروس جبرانی گرایش سم شناسی حداکثر ۹ واحد درسی است. این دروس در صورتی ارائه می شوند که دانشجوی ارشد این دروس را در دوره کارشناسی خود نگذرانده باشد. این دروس عبارتند از : فیزیولوژی، بیوشیمی، شیمی تجزیه و بیولوژی (زیست شناسی).
- دروس الزامی تخصصی گرایش سم شناسی حداکثر ۲۵ واحد درسی است که عبارتند از روش های تجزیه دستگاهی نظری، روش های تجزیه دستگاهی عملی، داروشناسی ۱، داروشناسی ۲، سم شناسی نظری، سم شناسی عملی، سم شناسی سموم طبیعی، سم شناسی محیطی عملی، سم شناسی محیطی نظری، آمار و اطلاع رسانی نظری، آمار و اطلاع رسانی عملی، سم شناسی بالینی، سم شناسی صنعتی، سم شناسی قانونی عملی، سم شناسی قانونی نظری، آزمون های سميت و آسيب شناسی سموم.
- سمينار ۱ واحد درسی.
- کارآموزی ۲ واحد درسی.
- پایان نامه ۵ واحد درسی.
دوره دکتری رشته سم شناسی
دوره تحصیلی دکتری گرایش سم شناسی نیز ۸ نیم سال تحصیلی خواهد بود. در موارد خاص و با موافقت شورای تحصیلات تکمیلی – پژوهشی دانشکده، می تواند تا یک نیم سال بیشتر نیز افزایش پیدا کند. اما افزایش بیش از این یک نیم سال مشمول مقررات دانشگاه می باشد. دوره دکتری نیز به صورت آموزشی – پژوهشی می باشد. شرط قبولی در این مقطع تحصیلی داشتن يكی از مدارك دانشنامه دكتری عمومی پزشكی، دكتری عمومی داروسازی و يا داشتن مدرک كارشناسی ارشد در رشته های داروسازی و سم شناسی می باشد.
فارغ التحصیلان دوره تحصیلی دکتری سم شناسی می توانند در تخصص های سم شناسی، نانو فناوری دارویی، بهداشت حرفه ای، مطالعات اعتیاد، نانو فناوری پزشکی، علوم سلولی کاربردی، مهندسی بافت، علوم اعصاب، توکسین های میکروبی، انفورماتیک پزشکی، سلامت در بلایا و فوریت ها، سلامت و رفاه اجتماعی، اپیدمیولوژی، مددکاری اجتماعی، گفتار درمانی و بهداشت حرفه ای ادامه تحصیل دهند. فارغ التحصیلان کارشاسی ارشد سم شناسی حتی می توانند در آزمون دکتری تخصصی وزارت علوم نیز در رشته زیست شناسی (کلیه گرایش ها) شرکت کنند.
دروس دانشگاهی رشته سم شناسی در مقطع دکتری
- تعداد کل واحدهای دوره دکتری ۴۷ واحد درسی خواهد بود.
- دروس جبرانی (حداکثر ۱۴ واحد) در صورتی ارائه می شوند که دانشجوی دکتری این دروس را در دوره کارشناسی ارشد خود نگذرانده باشد. این دروس عبارتند از : داروشناسي ۱، داروشناسي ۲، سم شناسی نظری، سم شناسی عملی، بيوشيمی، بيولوژی، فيزيولوژی، شيمی تجزيه، روش های تجزيه دستگاهی نظری، روش های تجزيه دستگاهی عملی، آمار و اطلاع رسانی نظری و آمار و اطلاع رسانی عملی.
- دروس الزامی تخصصی گرایش سم شناسی ۲۵ واحد است که عبارتند از : روش تحقيق و آمار، سم شناسی محيطی و صنعتی، سم شناسی پيشرفته نظری، سم شناسی پيشرفته عملی، داروشناسی پيشرفته نظری، داروشناسی پيشرفته عملی، سم شناسی تجزيه ای و قانونی نظری، سم شناسی تجزيه ای و قانونی عملی، سم شناسی بالينی نظری، سم شناسی بالينی عملی، كامپيوتر و اطلاع رسانی در سم شناسی، سم شناسی سلولی و مولكولی نظری و سم شناسی سلولی و مولكولی عملی
- پایان نامه ۲۲ واحد.
گرایش سم شناسی برای چه کسانی مناسب است
دانشجویان رشته سم شناسی بايد در وهله اول به علوم شيمی، زیست شناسی، داروسازی، سم شناسی، و کارهای تحقیقاتی، آزمایشگاهی و تجزیه ای علاقه داشته باشند. همچنین این افراد باید صبور، دقیق، منظم و با پشتکار باشند. از لحاظ جسمی نیز توانایی کار در شرایط سخت همچون محیط کار آلوده به مواد شیمیایی و سموم را داشته باشند. این اشخاص همچنین باید مهارت کافی برای کار با دستگاه های تجزیه ای را داشته باشند. علاوه بر آن، این دانشجویان باید تسلط خوبی بر روی علوم شیمی، بیوشیمی، دارویی و زبان انگلیسی داشته باشند.
بازار کار و آینده شغلی فارغ التحصیلان رشته سم شناسی
فارغ التحصیلان رشته دانشگاهی سم شناسی متناسب با شاخه ای که در طی دوره تحصیلی خود انتخاب کرده اند می توانند وارد بازار کار شوند. از جمله می توان به فعالیت در موارد زیر اشاره کرد :
- آزمایشگاه سم شناسی مراکز بهداشتی و درمانی
- آزمایشگاه سم شناسی مراکز پزشکی قانونی
- آزمایشگاه های سازمان غذا و دارو
- آزمایشگاه سم شناسی شرکت های دارویی
- آزمایشگاه های سم شناسی مواد
- آزمایشگاه های تخصصی مسمومیت
- آزمایشگاه های شرکت های صنایع غذایی
- آزمایشگاه های حفظ نباتات و اداره محیط زیست
- آزمایشگاه های بخش های حیوانی، سلولی و آنالیز دانشگاه ها
- مسئوليت آزمايشگاه های سم شناسی و تعيين غلظت خونی دارو ها
- فعالیت در شرکت های دانش بنیان
- فعالیت در پژوهشکده های تحقیقاتی
- ارائه مشاوره به محققان، مراکز و مراجع مرتبط
- انجام تحقیقات بنیادی، پژوهشی و کاربردی سم شناسی در مؤسسات و مراکز تحقیقاتی کشور
- ارائه انواع خدمات آموزشی شامل تدريس در مدارس، دانشگاه ها و مراكز آموزش عالی
