خزه چیست؟ – ساختار، تولید مثل، انواع و کاربرد آن

خزه از گیاهان غیر آوندی می باشد که در مناطقی که سایه و خنک و دارای رطوبت باشد، رشد می کند. مکان رشد آن ها بیشتر تالاب ها و جنگل های بارانی است. خزه ها گل و ریشه ندارند و از اندام های برگ و ساقه مانند تشکیل شده اند. این گیاهان را می توان اولین گیاهانی دانست که توانایی زندگی در خشکی را دارند. اندام های کرک مانندی در خزه ها نقش ریشه را داشته و می تواند آب و مواد معدنی را از خاک جذب کنند و به این اندام ها، ریزوئید گفته می شود. خزه به عنوان گیاهان ابتدایی در کتب علوم پایه هشتم و نهم و همچنین کتاب زیست دهم معرفی شده است. مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک حاضر نیز می تواند اطلاعاتی راجع به این گیاه و انواع آن در اختیار ما قرار دهد.

فهرست مطالب :

۱- خزه چه نوع گیاهی است؟

۲- ساختار خزه ها

۳- تولید مثل

۴- انواع خزه ها

۵- اهمیت وجود خزه ها در طبیعت

۶- کاربرد

۷- مضرات

۸- شباهت ها و تفاوت های خزه ها و سرخس ها

۱- خزه چه نوع گیاهی است؟

خزه ها جزء گیاهان بدون آوند و کند رشد بوده و از اولین گیاهانی هستند که توانستند در روی خشکی به ادامه حیات بپردازند. این گیاهان چون ریشه و ساقه واقعی ندارند، اما برای این که بتوانند آب و مواد معدنی را از خاک جذب کنند، باید دارای اندام هایی باشند. ریزوئید اندام کرک مانندی است که این وظیفه را در این گیاهان انجام می دهد. مکان رشد این گیاه، در مناطق مرطوب و خنک می باشد که تالاب ها بهترین ممکان رشد آن ها می باشد. اما گهگاهی رشد این گیاهان را در پیاده روها، دیوارهای آجری و قسمت های سایه و نم دار در شهرها نیز می توان دید. از این گیاه تا به امروز ۱۴۵۰۰ نوع شناسایی شده که ساختار همه ی آن ها تقریبا مشابه می باشد.

بلندترین خزه ها دارای نهایت ارتفاع ۵۰ سانتی متری و کوچکترین آن ها قد تا ۲ سانتی متری دارند. علت کوتاه بودن اندازه خزه ها به دلیل نداشتن آوند و ضعف در انتقال آب می باشد.

توجه :

این گیاهان رشد گروهی و دسته جمعی دارند و به شکل نرم و مخملی می باشند، به طوری که مانند فرشی سبز زمین را می پوشانند. بهترین موقع روئیت خزه ها، در فصل بهار و ماه های فروردین و اردیبهشت است.

۲- ساختار خزه ها :

همان طور که گفته شد این گیاهان دارای ریشه و ساقه واقعی نیستند، اما بخش ساقه مانند این گیاه به نام محور، با حفاظت بخش برگ مانند یعنی فیلیدها و انجام عمل فتوسنتز و تبدیل نور خورشید به قندها، تغذیه آن را فراهم می کند. این محورها در انتهای خود به ریزوئیدها متصل می شوند. ریزوئیدها که اندام های ریشه مانند این گیاه هستند، به حفظ آن ها در خاک کمک می کنند. گامتوفیت و اسپوروفیت، بخش های اصلی گیاه بوده و ضخامت برگ ها، یک لایه سلول با تراکم بالا در قسمت وسط  می باشد. ضخامت دندانه ها دو یا چند سلول بوده و کلفت تر از برگ ها می باشد. این سلول ها دارای رنگ قرمز مایل به قهوه ای هستند.

۳- تولید مثل :

تولید مثل خزه ها که در فصل بهار می باشد به وسیله هاگ ها می باشد که درون کپسول هایی است که در روی شاخه های برگ دار وجود دارد. با رسیدن کپسول ها و خشک شدن آن ها حلقه های دندانه دار موجود بین درپوش و کپسول، با خم شدن به پشت، باعث آزاد شدن و بیرون ریختن هاگ ها می شود. جوانه زدن در این هاگ ها زمانی شروع می شود که آن ها در مکانی با رطوبت و نمدار قرار گیرند. سپس از این جوانه ها گیاهان نخ مانندی ایجاد می شود که باز هم این گیاهان نخ مانند می توانند جوانه ایجاد کرده و با رشد و نمو، خزه های جدیدی را به وجود می آورند.

برای منتقل کردن اسپرم بین خزه های نر و ماده، وجود قطره های باران روی آن ها لازم است. این قطره ها باعث آزاد شدن اسپرم در نوع نر می شود. با این کار کپسول های جدید روی گیاه جدید رشد می کند. خزه ها دارای تولید مثل جنسی می باشند.

توجه :

تولید مثل غیرجنسی این گیاه، به روش رویشی می باشد که در آن ساقه خزه ها با از بین رفتن و تکه شدن می توانند، گیاهان جدیدی را به وجود آورند. حتی یک گیاه می تواند از یکی از تکه های برگ آن ایجاد شود.

۴- انواع خزه ها :

خزه ها را می توان در ۸ گروه زیر دسته بندی کرد.

دسته اسفنگنوم (Sphagnopsida) :

بیش از ۱۰۰ نوع از خزه ها در این دسته قرار می گیرند که رشد آن ها در مناطق باتلاقی و مرطوب بوده و بیشتر در خاک هایی که دارای خاصیت اسیدی بالا هستند دیده می شوند. این دسته در حالت تجمع، به شکل اسفنجی مشاهده می شوند. از این دسته باتلاق های اسیدی و خاک پیت به دست می آید. در برگ های این گروه، سلول های مرده ای که کار ذخیره آب را برعهده دارند، در تناوب با سلول های فتوسنتز زنده هستند.

دسته آندریوپسیدا (َAndreaeopsida) :

این دسته به شکل پرزی بوده و دارای رنگ تیره ای می باشند. مکان رشد آن ها در نواحی سردسیری و ارتفاعات بوده و چون روی سطح سنگ ها وجود دارند، به آن ها rock moss یا خزه های گرانیتی نیز گفته می شود.

دسته پلی تریکوپسیدا (Polytrichopsida) :

رشد این دسته از این گیاهان در شرایط سخت نیز امکان پذیر بوده و تنوع زیادی دارند. به طوری که خزه ای که دارای ارتفاع ۵۰ سانتی متر می باشد، در این گروه قرار می گیرد. اولین گونه ای از گیاهان که می توانند بعد از آتش سوزی و یا سیل در یک منطقه رشد کنند، این دسته از خزه ها هستند. این دسته شامل ۲۳ نوع بوده و در برگ های خود دارای فلپ سلول های حاوی کلروپلاست هستند که هم عمل فتوسنتز را انجام می دهند و به ذخیره آب کمک می کنند.

دسته بریوپسیدا (Bryopsida) :

بیشتر از ۹۵ درصد کل گونه ی خزه ها در این دسته قرار می گیرند و جزء پرتنوع ترین خزه ها هستند به طوری که در کشور ما نیز بیشتر گونه های خزه های موجود از این نوع هستند. در ساختار این دسته، کپسول یا اسپروفیت وجود دارد.

تاکاکیوپسیدا، آندریوبریوپسیدا، اودیپودیوپسیدا و تترافیدوپسیدا چهر دسته ی دیگر خزه ها می باشند.

۵- اهمیت وجود خزه ها در طبیعت :

از فایده های بسیاری که خزه ها در طبیعت دارند می توان به ذخیره کردن آب، از بین بردن دی اکسید کربن اتمسفر و تثبیت زمین را نام برد. همچنین این گیاهان می توانند محل زندگی بسیاری از بی مهرگان باشند و برای آن ها منابع غذایی محسوب شوند. زغال سنگ نارسی که از نوع اسفنگنوم این گیاه به دست می آید، برای تهیه سوخت کاربرد دارد. در عایق بندی خانه ها و بسته بندی مواد غذایی از این گیاه استفاده می شود.

۶- کاربرد :

همان طور که گفته شد در عایق بندی خانه ها، استفاده از آن ها در گذشته به عنوان لباس و ملحفه، در قطب برای عایق کردن چکمه و دستکش و پر کردن چانه ها در خانه های چوبی از جمله کاربردهای آن بوده است. در آمریکای شمالی پانسمان زخم ها، در دوران قاعدگی زنان برای جذب مایعات آن، پوشک و … از استفاده های این گیاه می باشد. همچنین این گیاه می تواند در آشپزی برای پاک کردن ماهی های قزل آلا استفاده شود. خزه های موجود در سازه هایی در لندن باعث تمیزی هوا با تولید اکسیژن و حذف اکسیدهای نیتروژن از جو می شوند.

۷- مضرات :

خزه ها گیاهانی هستند که می توانند باعث تولید ترکیبات سمی در هوا شده و آلرژی را در افراد ایجاد کنند. وجود این گیاه در خاک می تواند تراکم یا تخلیه خاک را دچار اختلال کند. نوعی از گیاه کم رشد شبیه این گیاه به باغ ها صدمه می زند.

۸- شباهت ها و تفاوت های خزه ها و سرخس ها :

شباهت :

خزه و سرخس اول این که هر دو جزء گیاهان ابتدایی با ریشه های ابتدایی هستند که آن ها هیچکدام دانه یا گل تولید نمی کنند. هر دو هاگ تولید می کنند به جای این که دانه تولید کنند و گل در هیچ یک از این گیاهان تولید نمی شود. مکان رشد این گیاهان در جاهای سایه دار و مرطوب می باشد. وجود آب برای تولید مثل هر دو گیاه ضروری بوده و تناوب نسل در هر دو گیاه دیده می شود.

تفاوت :

اولین تفاوت این دو گیاه در داشتن یا عدم وجود آوند در آن هاست. خزه ها گیاهانی بدون آوند و سرخس ها دارای آوند بوده و تولید اسپور می کنند. دسته خزه ها، بریوفیت ها و دسته سرخس ها، سرخس تباران می باشد. در چرخه زندگی هر دوی این گیاهان تناوب نسل دیده می شود ولی نسل گامتوفیت هاپلوئید در خزه ها و نسل اسپوروفیت دیپلوئید در سرخس ها، عامل اصلی در چرخه های زندگی آن ها می باشد. همان طور که گفته شد در خزه ها ساقه، برگ و ریشه به معنای واقعی وجود ندارد در صورتی که سرخس ها این اندام ها را به طور واقعی دارا هستند.