غده فوق کلیوی چیست؟ – ساختار و هورمون های آن کدامند؟

غده فوق کلیوی که یکی از غدد درون ریز است و دو عدد بوده که روی هر کلیه یکی قرار گرفته و به آن ها غدد آدرنال نیز می گویند. هورمون های این غدد با ترشح در خون فعالیت هایی نظیر بلوغ جنسی و واکنش به اضطراب را کنترل می کنند. آشنایی با این غدد در کتاب علوم پایه هشتم برای دانش آموزان بوده است. برای شناخت بیشتر این غدد و نقش آن ها در متابولیسم های بدن با این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک با ما همراه باشید.

۱- غده فوق کلیوی چیست؟

غدد فوق کلیوی یک جفت غده درون ریز می باشند که چون روی کلیه ها قرار گرفتند آن ها را به این نام خواندند. به این غدد که غدد آدرنال نیز می گویند هورمون هایی ترشح و وارد جریان خون می کنند که انجام فرآیندهایی چون واکنش به استرس و اضطراب، کنترل قند خون، متابولیسم چربی ها و همچنین تنظیم آب بدن، نمک ها و فشار خون را بر عهده دارد. هورمون کورتیزول مهمترین هورمون این غدد است که در هنگام مواجه شدن با خطر ترشح شده و واکنش فرد نسبت به این خطر را هماهنگ می کند. وجود غدد فوق کلیوی و هورمون های ترشح شده از آن برای ادامه حیات لازم و ضروری است.

۲- ساختار و آناتومی غده فوق کلیوی :

هر کدام از غدد فوق کلیوی که در بزرگسالان ۴ الی ۵ گرم می باشد، توسط پوسته ای از چربی و لایه ی فاسیای کلیوی احاطه شده است. لایه ای نازک از بافت همبند در مرز بین آن با کلیه ها قرار دارد. اندازه این غدد ۳,۵ در ۷,۵ سانتی متر است. این غدد به شکل مثلث بوده و متصل به ساق دیافراگم با فاسیای کلیوی هستند. هر غده آدرنال از دو بخش قشر آدرنال و لایه مرکزی یا مدولا آدرنال تشکیل شده است که هورمون های مختلفی توسط هر بخش ترشح می شود. در بین این دو بخش، وجود بخش قشری و هورمون های آن برای حیات بشر بسیار لازم و بدون آن حیات بشر خاتمه می یابد.

۲-۱- بخش قشری غده فوق کلیوی دارای سه بخش است :

در زیر لایه کپسول خارجی ترین لایه قرار گرفته که سلول هایی به شکل تخم مرغ دارد و زوناگلومرولوزا (Zona Glomerulosa) نام دارد. این سلول ها به طرز قوسی شکل قرار گرفتند. هرگاه پتاسیم خون کم شود و یا خون کمی به کلیه ها برسد ترشح هورمون مینرالوکورتیکوئید (مانند آلدوسترون) را از این سلول ها خواهیم داشت که فشار خون را تنظیم می کند.

بین دو بخش خارجی و داخلی قشر غده آدرنال، بخش میانی با ضخامت ۰,۹ میلی متر قرار گرفته که زونافاسیکولاتا (Zona Fasciculate) نام دارد. این بخش هورمون گلوکوکورتیکوئیدها را ترشح می کند که محرک آن ها هورمون آدرنوکورتیکوتروپین می باشد. مهمترین هورمون این بخش کورتیزول می باشد که همان طور که در بالا اشاره شد در هنگام مواجه با خطر و واکنش های استرس زا تولید می شود. این قسمت از بخش قشری ۵۰٪ جرم این غده را تشکیل می دهد.

داخلی ترین بخش قشری زونا رتیکولاریس (Zona Reticleis) می باشد که سلول های آن به شکل شبکه ای است که با ساختار طنابی درست شده اند. این سلول ها هورمون های آندروستن دیون و دی هیدرواپی آندروسترون را به داخل خون ترشح می کنند. این هورمون ها به عنوان پیش ساز باعث تولید هورمون های جنسی استروژن و تستوسترون می شوند.

۲-۲- بخش مدولای غده فوق کلیوی :

در مرکز غده فوق کلیوی بخش مدولا قرار گرفته که سلول های آن در اطراف رگ های خونی و به طور نامنظم قرار گرفته است. این بخش هورمون های اپی نفرین (آدرنالین) و نوراپی نفرین (نور آدرنالین) را تولید می کند. این هورمون ها به اندازه هورمون های ترشحی از بخش قشری برای حیات ضروری نیستند.

۳- عملکرد غده فوق کلیوی :

غدد فوق کلیوی با ترشح هورمون های مختلف از بخش قشری ادامه حیات را ممکن می سازد و با ترشح هورمون هایی از بخش مرکزی در فعالیت های دیگر بدن دخالت می کند. یکی از فعالیت های مهم این غدد تنظیم فشار خون با مبادله آب و نمک در کلیه ها با خون، از طریق ترشح هورمون آلدوسترون می باشد. اگر این هورمون تولید نشود آب و نمک زیادی از طریق کلیه ها دفع شده و فشار خون خیلی کاهش پیدا می کند. نمونه ای دیگر ترشح هورمون آندروژن است که باعث اختلاف در صفات جنسی و ظواهر در زنان و مردان می شود. همچنین هورمون کورتیزول ترشح شده از این غدد واکنش گریز و جنگ نسبت به بروز عوامل تنش زا را کنترل می کند.

۴- هورمون های غده فوق کلیوی یا آدرنال :

در این قسمت به برخی از هورمون هایی که توسط آدرنال ترشح می شود اشاره می کنیم.

۴-۱- هیدورکورتیزون (کورتیزول) :

از مهمترین هورمون های گلوکوکورتیکوئیدی ترشح شده از بخش قشری کورتیزول می باشد که یک هورمون استروئیدی می باشد. وقتی با خطری یا تنشی مواجه می شویم کورتیزول به ما این امکان را می دهد که گریز یا جنگ را انتخاب کنیم. این هورمون وقتی قند خون کاهش می یابد با تجزیه مواد غذایی به تولید گلوکز می پردازد. در ایجاد تمرکز، افزایش هوشیاری و تنظیم تبدیل چربی ها، پروتئین و قندها به انرژی کورتیزول نقش دارد. اما کورتیزول اضافی باعث بروز بیماری های قلبی شده و همچنین حافظه را مختل می کند.

۴-۲- آلدوسترون :

آلدوسترون هورمون مینرالوکورتیکوئیدی است که فشار خون را تنظیم می کند. این هورمون برای این کار روی فعالیت کلیه ها تاثیر می گذارد. چون کار کلیه ها دفع مواد زائد و مایعات اضافی از بدن و باز جذب یون ها و الکترولیت ها (به عنوان مثال نمک) به رگ ها می باشد. با ورود نمک بیشتر بر رگ ها و جذب آب می تواند فشار خون تغییر کند. هورمون آلدوسترون می تواند با تعدیل دفع نمک از طریق تنظیم تعداد کانال های نمکی (افزایش یا کاهش)، میزان فشار خون را کنترل کند.

۴-۳- آندروژن :

یکی دیگر از هورمون های بخش قشری آدرنال هورمون های آندروژن می باشد که محرک تولید هورمون های جنسی استروژن و تستوسترون از تخمدان ها و بیضه ها می باشند. این هورمون ها باعث رشد بخش های جنسی در مردان و زنان شده و صفات ثانویه جنسی مانند رشد موهای زائد، صدای خشن در مردان، بلوغ جنسی در زنان و … می شود. ترشح بیش از حد هورمون آندروژن در خانم ها باعث ایجاد صفات ثانویه مردانه در آن ها مانند بم شدن صداها، پرمویی، کاهش رشد پستان ها و … می شود.

۵- اختلالات غدد فوق کلیوی (آدرنال) :

وقتی غدد آدرنال دچار کاهش یا افزایش فعالیتی شدید شود ممکن است در آن اختلالات و بیماری هایی ایجاد شود. از مهمترین این اختلالات بیماری آدیسون، هیپر آلدوسترونیسم و سندروم کوشینگ می باشد.

۵-۱- بیماری آدیسون :

در این بیماری که در هر سنی می تواند اتفاق بیفتد، کورتیزول و آلدوسترون به اندازه کافی تولید نمی شود. در این بیماری که می تواند حاد یا مزمن باشد ترشح هورمون های آدرنال کاهش می یابد و به آن نارسایی آدرنال نیز می گویند. از علایم آدیسون مزمن می توان به خستگی، کاهش فشار خون، کاهش وزن، بی اشتهایی، استفراغ، تهوع، کاهش قند خون و … اشاره کرد. اگر به فرد دارای آدیسون مزمن (طولانی مدت) شوک استرسی وارد شود به آدیسون حاد دچار می شود. از نشانه های آدیسون حاد درد شکم، کاهش قند خون و افت شدید فشار خون هستند که این گونه افراد سریعا باید تحت درمان اورژانسی قرار گیرند.

۵-۲- سندروم کوشینگ :

این سندروم برعکس بیماری آدیسون بوده و در آن مقدار زیادی هورمون کورتیزول در بدن تولید می شود. ترشح بیش از حد این هورمون یا با مصرف طولانی مدت داروهای استروئیدی شبیه کورتیزول ( مانند پردنیزون) ایجاد می شود و یا این که بافت غیرطبیعی (تومور) در غده هیپوفیز سبب ایجاد آن می شود. وجود تومورهای خوش خیم (یا آدنوما) در غده آدرنال نیز می تواند باعث تولید مقدار زیادی از این هورمون می شود. ممکن است وجود تومورهای بدخیم یا خوش خیم در مناطق تولید هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک این سندروم را ایجاد کند.

نشانه ها :

از نشانه های بروز این سندروم می توان به اختلال قاعدگی در زنان، ضعف عضلانی، افزایش وزن، راحت کبود شدن پوست، افزایش قند خون، عصبی شدن، لخته شدن خون در سیاهرگ پاها، بالا بودن فشار خون، نازک شدن پوست و… اشاره کرد. در هر یک میلیون نفر در ایران حدود ۲ یا ۴ نفر به این سندروم مبتلا می شوند.

۵-۳- هیپر آلدوسترونیسم :

در نتیجه تولید بیش از حد آلدوسترون بیماری هیپرآلدوسترونیسم رخ می دهد که در آن فشار خون فرد مبتلا بالا می رود و مشکلاتی چون سردرد و اختلال در بینایی را ایجاد می کند. در این نوع بیماری اختلال در میزان نمک در بدن بیمار پیش آمده و فشار خون به راحتی با داروهای معمولی کنترل فشار خون، تنظیم نمی شود.

توجه :

برای تشخیص اختلالات مربط به غدد فوق کلیوی اولین قدم آزمایش خون می باشد که در این آزمایش هورمون های آدرنال، هورمون های هیپوفیز، قند خون، پتاسیم و سدیم خون تعیین می شود. همچنین از روش های تصویربرداری (سونوگرافی، MRA و اشعه ایکس) نیز برای تشخیص این نوع بیماری ها استفاده می شود.

۶- درمان اختلالات غدد آدرنال :

برای درمان این اختلالات روش های دارویی، پرتودرمانی و جراحی وجود دارد. به عنوان مثال در بیماری آدیسون هورمون های جایگزین تجویز می شود. در صورت تولید بیش از حد طبیعی هورمون ها از روش های پرتودرمانی و تجویز دارو استفاده می شود. در تومورهای بدخیم، تومورهای موجود در غده فوق کلیوی و غده هیپوفیز و در صورت مفید نبودن روش های پرتودرمانی در درمان، از جراحی استفاده می شود.