انقراض چیست؟ – انواع گونه های در حال انقراض
انقراض به نابودی دائمی یک گونه گیاهی یا جانوری گفته می شود. به عبارتی ساده تر وقتی آخرین عضو (بچه زا) از یک گونه می میرد بدون آنکه تولدی صورت گیرد، انقراض اتفاق می افتد. طبق بررسی های انجام گرفته بر روی فسیل های دریایی، امید به زندگی در هر گونه ۱ تا ۱۰ میلیون سال تخمین زده شده است. انسان به عنوان اصلی ترین متهم انقراض گونه ها در عصر حاضر شناخته می شود. دردناک ترین حقیقت این است که انسان به دلیل ناآگاهی از خطر انقراض برخی گونه ها، با آسیب زدن به آن ها، ناخواسته در انقراض سهیم می شود. به این بحث در علوم ششم و نهم و زیست یازدهم پرداخته شده است.
در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به مفهوم انقراض، دلایل و انواع آن می پردازیم.
دلایل انقراض
عدم توانایی در تولید مثل
عدم توانایی تولید مثل در یک گونه می تواند باعث افزایش میزان مرگ و میر نسبت به زاد و ولد شده و جمعیت گونه را به سوی انقراض پیش ببرد.
از دست رفتن زیست بوم
عواملی چون آلودگی محیطی و یا ورود گونه های قوی تر به قلمرو می تواند در انقراض یک گونه جانوری دخیل باشد. وجود گونه قوی و شکارچی موجب از دست دادن طعمه شود و یا در مواقعی حتی منجر به شکار شدن خود آن گونه شود.
برخورد شهاب سنگ ها با زمین
۶۵ میلیون سال قبل برخورد شهاب سنگ مذاب ۱۰ کیلومتری به کره ی زمین باعث ایجاد ابرهایی از گرد و خاک شد. این گرد و خاک با جلوگیری از رسیدن نور خورشید به زمین موجب ایجاد سرمای شدید آن شد. این برخورد در انقراض دسته جمعی دایناسورها و گونه های دیگر و همچنین تغییر ترکیب اتمسفر جو نقش داشت.
تغییرات اقلیمی
یکی از علل انقراض، تغییرات اقلیمی ناگهانی است که زندگی موجودات را تحت تاثیر قرار داده است. موجوداتی مانند ماموت ها حدود ۱۱ میلیون سال قبل توانایی سازگاری با گرم شدن را نداشته و از بین می رفتند.
شکار
از بین بردن بی رویه حیوانات به دلیل به دست آوردن پوست، گوشت و یا عاج شان یکی از نشانه های بی رحمی انسان ها در برابر حیوانات است. شکار ببر مازندران توسط شاهان قاجار و یا شکار بوفالوها توسط مهاجران اروپایی آمریکا، از این دست اتفاقات هستند.
دخالت انسان
نقش انسان ها در سرعت بخشیدن به انقراض حیوانات و گیاهان به خوبی مشخص است. تولید گازهای گلخانه ای، توسعه ی زمین های کشاورزی با از بین بردن محل زندگی حیوانات و شکار آن ها از جمله ی این عوامل هستند.
رقابت
اضافه کردن یک گونه جدید به یک زیست بوم توسط انسان باعث برهم خوردن تعادل آن می شود و قلمرو گونه های قدیمی آن زیست بوم تهدید می شود. زیرا گونه ها با یکدیگر به رقابت پرداخته و حتی موجب انقراض یکدیگر می شوند.
آلودگی
آلودگی دریایی با ورود مواد سمی که توسط انسان ها ایجاد می شود می تواند گونه های آبزی را در معرض انقراض قرار دهد. همچنین افزایش گازهای گلخانه ای در جو زمین باعث از بین رفتن گونه های جانوری و گیاهی می شود. چنانچه در کشورهای هلند و آلمان گونه های قارچ های اروپای غربی در طول ۶۰ سال اخیر تحت تاثیر آلودگی ۴۰ تا ۵۰ درصد منقرض شده اند.
گرم شدن زمین
افزایش مصرف سوخت های فسیلی و به دنبال آن ورود گازهای گلخانه ای به جو زمین باعث ایجاد تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین می شود. خشکسالی، آب شدن یخ قطب ها و بالا آمدن سطح دریاها از نتایج گرمایش زمین است. این تغییرات آب و هوایی ممکن است به تغییر زیستگاهی توسط گونه های جانوری و حتی تلف شدن آن ها بیانجامد.
گونه های موجود در قطب ها و مناطق سردسیر بیشترین آسیب را از گرمایش زمین می بینند.
کمبود غذا
یکی دیگر از این دلایل، کمبود غذا بر اثر خشکسالی و قحطی است. کمبود غذا و در پی آن ضعف و بیماری جانوران، گونه های آن ها را تهدید کرده و حتی زنجیره ی غذایی را تحت تاثیر قرار می دهد.
بیماری
مریضی یکی از چالش های پیش روی گونه ها برای انقراض است. جا به جایی حیوانات و یا انتقال آن ها توسط انسان می تواند یکی از عوامل سرایت بیماری گونه ها باشد. این بیماری ها در گذشته و با سفرهای دریایی اروپایی ها به دیگر سرزمین ها موجب انقراض گونه های جانوری شده است.
گونه های جانوری در خطر انقراض در جهان
به گونه هایی از جانوران و گیاهان که خطر نابودی آن ها را به سبب کم تعداد بودن تهدید می کند. ۱۶ هزار گونه جانوری در جهان در معرض انقراضند که شامل یک هشتم پرندگان و یک چهارم پستانداران است. تخمین زده شده تا سال ۲۱۰۰ نصف گونه های جانوری از بین خواهند رفت.
اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) حیواناتی را در لیست گونه های در خطر انقراض خود جای می دهد که انقراض نسل بیش از پیش آن ها را تهدید کند.
گوریل
یکی از این حیوانات گوریل است که با انسان شباهت های رفتاری زیادی دارد. آن ها توانایی خندیدن، گریه کردن و افسردگی دارند. DNA گوریل ها و انسان ها ۹۸ درصد اشتراک دارد.
این حیوانات دارای دو گونه غربی و شرقی هستند که خود به دو زیرگونه تقسیم می شوند و همگی در معرض انقراض قرار دارند.
تمساح پوزه باریک گنگی (گریال)
این تمساح ها که بومی شمال شبه قاره هند هستند، از مهم ترین خزندگان در معرض انقراض بوده و تنها تعداد ۱۰۰ تا ۳۰۰ عدد از آن ها موجودند. شکار غیر مجاز، از دست دادن زیستگاه، آلودگی و گرفتار شدن در تور ماهیگیری از جمله تهدیداتی است که این جانوران را در معرض خطر انقراض قرار می دهد.
فیل جنگلی آفریقایی
این فیل ها که در جنگل های بارانی آفریقای مرکزی و غربی و صحرای ساحل در مالی زندگی می کنند دارای گوش هایی بیضی شکل و جثه ی کوچک تر نسبت به دیگر فیل های آفریقایی هستند. روند نزولی تولید مثل در این فیل ها نسبت به فیل های ساوانا، از بین رفتن زیستگاه و قاچاق عاج، این گونه ها را در معرض خطر جدی انقراض قرار داده است.
اورانگوتان
نمونه ای دیگر، اورانگوتان ها هستند که در جزایر بورنئو و سوماترا زیست می کنند. سه گونه اورانگوتان بورنئویی، سوماترایی و تاپانولی باقی مانده اند که در معرض انقراضند. جمعیت اورانگوتان بورنئویی در مدت ۶۰ سال در حدود ۵۰ درصد کم تر شده است. قطع غیر قانونی درختان و گسترش مزارع منجر به از بین رفتن زیستگاه و خطر انقراض آن ها شده است.
پلنگ سیبری
پلنگ آمور یا پلنگ سیبری که بومی شرق روسیه و شمال شرقی چین است از کمیاب ترین گربه های بزرگ جهان می باشد. این پستاندار توسط صیادانی که پوست زیبای آن را نشانه گرفته اند، شکار می شود. تغییرات آب و هوایی و آتش سوزی ها نیز تغییر زیستگاه و کمبود غذا را برای این گونه ها در پی خواهد داشت. که در نهایت تهدیدی برای انقراض آن هاست.
ببر جزیره سوندا
این گونه های نادر تنها در غرب اندونزی یافت می شوند. طی سالیان گذشته در حدود ۴۰۰ قلاده ببر جزیره سوندا زیست می کرد ولی در حال حاضر این جمعیت به ۲۵۰ قلاده نیز رسیده است.
کرگدن
شاخ های کرگدن یکی از دلایل مهم شکار این حیوان توسط سودجویان است. این شاخ ها در طب سنتی چین و یا به عنوان وسایل زینتی مورد استفاده قرار می گیرند، به طوری که قیمت هر کیلوگرم از آن ها حتی به ۳۰۰۰۰ دلار نیز می رسد. از پنج گونه کرگدن موجود، سه گونه آن به نام های کرگدن سیاه، کرگدن جاوه ای و کرگدن سوماترایی در معرض انقراض هستند.
لاک پشت های دریایی
شکار غیرقانونی این لاک پشت ها برای تصاحب تخم، پوسته، گوشت و پوست آن ها تهدیدی برای انقراض این گونه هاست. آلودگی محیطی و تغییرات اقلیمی نیز از دیگر چالش های پیش روی این موجودات است. چنانچه دما می تواند جنسیت بچه ها را تحت تاثیر قرار داده و تغییر دهد.
گونه های جانوری در خطر انقراض در ایران
۷۴ گونه جانوری در ایران در معرض انقراض قرار دارند. عوامل مهمی چون جزیره ای شدن زیستگاه ها، وجود سلاح های شکاری غیر مجاز، تجارت غیر قانونی حیات وحش، خشکسالی، بیماری، تخریب پوشش گیاهی و از بین بردن زیستگاه ها و عدم حفاظت صحیح از زیستگاه ها باعث ایجاد خطر انقراض در گونه های جانوری در ایران می شود.
یوزپلنگ ایرانی
یکی دیگر از گونه های در خطر انقراض ایرانی یوزپلنگ ایرانی یا یوزپلنگ آسیایی است. یوزپلنگ آسیایی که در گذشته از شبه جزیره عربستان تا هندوستان زندگی می کرد به مرور و پس از سالیان سال تنها در مناطق کویری ایران یافت می شود. زیستگاه های آن ها پارک ملی کویر گرمسار، ذخیره گاه زیست کره توران یا خارتوران شاهرود، منطقه ی حفاظت شده کوه بافق، پناهگاه حیات وحش دره انجیراستان یزد، پناهگاه حیات وحش میاندشت جاجرم و ذخیره گاه حیات وحش نایبندان طبس است.
جمعیت این گونه ها به ۳۰ قلاده می رسد که با بیابان زایی، کمبود غذا به واسطه ی شکار منابع غذایی، محدود شدن زیستگاه ها و احداث جاده، ممکن است خطر انقراض را در خود احساس کند.
فک خزری
این پستاندار آبزی کمیاب تنها در دریای خزر یافت می شود. کمبود منبع اصلی غذایی و شکار بی رویه فک خزری به دلیل گوشت و پوست شان باعث می شود این گونه ها در یک قدمی انقراض قرار گیرند. شکار این گونه ها در همه کشورهای حاشیه ی خزر به جز روسیه، ممنوع است.
میش مرغ
پرنده ای نادر که در دشت سوتاو حمامیان بوکان زندگی می کند، میش مرغ است. در حال حاضر تنها ۲۰ عدد از این پرنده ها در این زیستگاه وجود دارد و در رتبه اول گونه های در معرض انقراض ایرانی قرار دارند.
از بین رفتن پوشش گیاهی، فرسایش خاک، چرای بی حد و مرز، کمبود غذا و در نتیجه از بین رفتن زیستگاه ها، جمعیت این گونه از پرندگان را تحت تاثیر قرار داده است.
لاک پشت پوزه عقابی
زیستگاه لاک پشت های پوزه عقابی خلیج فارس است. این لاک پشت ها به دلیل تخم هایشان، توسط انسان ها در مسیر خطر انقراض قرار گرفته اند.
گور ایرانی
از جمله گونه های در خطر انقراض گور ایرانی است که در سه زیستگاه منطقه ی حفاظت شده ی خارتوران شاهرود، منطقه ی حفاظت شده ی بهرام گور در نی ریز و پنج انگشت ابرکوه زندگی می کند. این گونه های جانوری به علت خشکسالی، شکار توسط انسان ها و حیوانات دیگر و اشغال آبشخورها توسط دام های اهلی، در زمره ی گونه های در معرض خطر انقراض قلمداد می شوند.
حفظ گونه های در خطر انقراض
آگاهی از این که گونه های جانوری و گیاهی در حال انقراض هر منطقه چه جاندارانی هستند و همچنین روش های محافظت از آن ها، می تواند به حفظ گونه های در خطر انقراض کمک کند.
محافظت از مکان های زندگی این موجودات، آلوده نکردن محیط ریست آن ها و عدم استفاده از علف کش ها و سموم کشاورزی، عدم آزار و اذیت و شکار غیر قانونی حیوانات در خطر انقراض از دیگر اقدامات برای حفظ گونه های در حال انقراض است.
گونه های گیاهی در خطر انقراض در جهان
افزایش ۳۵۰ درصدی انقراض گونه های گیاهی باعث ایجاد نگرانی و هشدارهایی از سوی اکولوژیست ها در سال های اخیر شده است. اصلی ترین دلیل این انقراض تغییرات آب و هوایی، برداشت نادرست و تخریب زیستگاه ها است.
در حدود ۹ هزار و ۶۰۰ گونه از درختان در معرض انقراض قرار دارند. درخت کلاه چینی، بلک وود، هینتون، معمای میمون، بائوباب و ارکیده زیرزمینی غربی، گیاه پارچ، گل جسد و چتر دریایی از درختان و گل های در خطر انقراض هستند.
گونه های گیاهی در خطر انقراض در ایران
زعفران دوگله گیاهی به رنگ سفید با راه های بنفش تیره در قسمت بیرونی که در ارتفاعات شمال و غرب ایران می روید، یکی از گونه های در حال انتقراض در ایران است.
لاله واژگون نمونه دیگری از این گیاهان است. ۱۵ گونه از ۱۰۰ گونه لاله واژگون در ایران وجود دارد و یکی از گیاهان در حال انقراض کشورمان است. از بین رفتن زیستگاه ها، چرای دام ها، وجود آفت و بیماری و کندن ریشه و فروش آن در بازار از عوامل مهم خطر انقراض این گیاه است.
سوسن چلچراغ نیز گونه ی دیگر در حال انقراض است. این گل به عنوان تنها گل ثبت شده در میراث ملی ایران است. سوسن چلچراغ به دلیل وجود مواد فلورسنتی در پرچم خود می تواند نور را منعکس کند.
از دیگر نمونه گل های در حال انقراض ایرانی می توان به نجم آبی، درخت انجیلی، جام زرین، سنبلک چالوس، زنبق ایرانی، درخت شمشاد ایرانی و گل سگ دندان اشاره کرد.
انواع انقراض
انقراض آهسته یا طبیعی
همان گونه که از نامش پیداست این انقراض طی مدت طولانی و به تدریج بین دو انقراض بزرگ و تحت تاثیر تغییرات اقلیمی و رقابت بین گونه ها اتفاق افتاده است. انقراض تدریجی برعکس انقراض بزرگ بدون دخالت انسان و شامل یک یا دو گونه ی یک منطقه از کره زمین رخ داده است.
انقراض بزرگ
این انقراض در پی رخ دادن تغییرات آب و هوایی شدید همچون فوران آتشفشان ها و یخبندان در مناطق وسیعی از کره زمین و برای گونه های زیادی از گیاهان و جانوران به وجود آمده است. در طی عمر ۶/۴ میلیارد ساله ی کره زمین پنج انقراض دسته جمعی اتفاق افتاده که به زندگی ۹۰ درصد از جانداران خاتمه داده است.
پنج انقراض بزرگ
انقراض اردویسین (Ordovician Period)
این نوع از منقرض شدن بین ۴۵۰ تا ۴۴۰ میلیون سال قبل رخ داد که شامل نابودی ۶۰ تا ۷۰ درصد جانداران به خصوص آبزیان بود. علت این انقراض تغییرات اقلیمی شدید و حرکت و جدایی قاره ها بود. این رخداد با دو رویداد اتفاق افتاد.
رویداد اول
رویداد نخست با موج شدید سرما و یخبندانی اتفاق افتاد که کل کره زمین را در بر گرفته بود. این رویداد با کاهش سطح آب دریاها و از بین رفتن موجودات زیادی بر اثر سرما همراه شد.
رویداد دوم
با خاتمه ناگهانی عصر یخبندان و بالا آمدن سطح آب ها، گونه های به جا مانده از رویداد اول به دلیل عدم سازگاری با شرایط موجود از بین رفتند.
موجودات مهم منقرض شده انقراض اردویسین
از جمله موجودات مهم این دوره که از بین رفتند، گونه های آگنوستیدا و پتیکوپاریدا از تریلوبیت ها بودند که نوعی حشره آبزی محسوب می شدند. همچنین جمعیت بسیاری از جانوران پلانکتونی همچون کنودونت ها و گراپتولیت ها، بعضی گونه های بریوزوآها و اکینودرم ها و گونه های از دو کفه ای ها در این دوره نابود شدند.
انقراض دونیان (Devonian Period)
دونیان نابودی و منقرض شدنی است که در حدود ۳۶۰ میلیون سال پیش رخ داده است و در حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد همه گونه های جانداران خشکی و دریا در آن از بین رفتند. دلایل این رخداد ناکافی بودن اکسیژن آب ها، کاهش دما، فعالیت های شدید آتشفشانی و برخورد شهاب سنگ ها با کره زمین بود. انقراض دوم نیز شامل دو رویداد است.
رویداد اول
نابودی آبزیان و سازش تعداد زیادی از گیاهان آبزی به زندگی در خشکی، باعث کاهش اکسیژن و نابودی بزرگ در آب ها شد. با پیشروی گیاهان آبزی به خشکی و افزایش دی اکسید کربن و کاهش دما، گونه های خشکی زی به دلیل عدم سازش با این تغییر شرایط اقلیمی از بین رفتند.
رویداد دوم
برخورد شهاب سنگ ها به کره زمین و فعالیت شدید آتشفشان ها باعث ایجاد رویداد دوم شد.
موجودات مهم منقرض شده در انقراض دونیان
از جمله موجودات مهم منقرض شده در این دوره می توان به تعداد بالای گونه های ریف سازها، ماهی های بدون آرواره دوریاسپیس، جمعیت زیادی از دوکفه ای ها، تریلوبیت ها، تعدادی از گونه های آمونیت ها، کنودونت ها، اکریتارت ها و همه گونه های ماهی های زره دار پلاکودرم اشاره کرد.
انقراض پرمیان (Permian Period)
چنین انقراضی در ۲۴۵ میلیون سال پیش اتفاق افتاده است. این دوره با نابودی ۹۶ درصد از موجودات، بزرگ ترین انقراض در طول حیات زمین بوده است. به همین دلیل به مرگ بزرگ نیز شناخته می شود. هنوز علت دقیق این انقراض به درستی مشخص نیست، ولی فرضیه های مختلفی در مورد آن وجود دارد.
یکی از فرضیه ها بر مجموعه ای از عوامل طبیعی اشاره دارد. به طور مثال فعالیت شدید آتشفشان ها یا برخورد سیارک ها که باعث افزایش گاز متان در هوا و گدازه های بازالتی در سطح زمین شده است. این عوامل موجب کاهش اکسیژن و تغییرات آب و هوایی و در نتیجه انقراض شده است.
فرضیه دوم بر رشد سریع آرکی باکتری ها با افزایش گاز متان اشاره دارد. این باکتری ها قابلیت رشد در سخت ترین شرایط را دارند. آن ها با گسترش در آب ها موجب مرگ موجودات آبزی شده اند.
موجودات مهم منقرض شده در انقراض پرمیان
جانداران خشکی زی و آبزی بسیاری در این انقراض بزرگ از بین رفتند. گونه های تریلوبیت هایی که از دو انقراض قبلی جان سالم به در برده بودند در انقراض پرمیان نابود شدند. از دیگر موجودات آبزی می توان به ماهی های استخوان داری مانند تالاتوارکان و نوعی کوسه به نام هلیکوپریون اشاره کرد.
از موجودات خشکی زی نیز می توان از منقرض شدن خزنده ای عظیم الجثه با نام ماسچوپس، اینوسترانسویا نوعی خزنده شبه پستاندار، دایمترودون ها و استمنوساکوس ها که هر دو از نیاکان پستاندارن بودند، نام برد.
انقراض تریاس- ژوراسیک
تریاس- ژوراسیک، انقراضی است که در حدود ۲۱۰ میلیون سال قبل اتفاق افتاده است. در این دوره ۹۰ درصد موجودات از بین رفته اند. این انقراض از انقراض های کوچکتری تشکیل شده است که در ۱۸ میلیون سال پایانی دوره تریاسیک رخ داده است.
فعالیت کوه های آتشفشانی در ابرقاره پانگه آ که مواد مذاب را به سطح زمین گسیل می کرد و همچنین تغییر ترکیب گازهای اتمسفر و تغییرات آب و هوایی از عوامل مهم رخ دادن این اتفاق بود.
موجودات مهم منقرض شده در انقراض تریاس- ژوراسیک
اجداد دایناسورها از موجودات منقرض شده در این دوره بودند. از دیگر موجودات نیز اجداد پرندگان، خزندگانی مثل فیتوسورها، دوزیستانی با نام های متوپوسوریدها، پلاژیوسورید و کاپیتوسور و نخستین کروکودیل ها با نام های کارنوفکس و سودوسوچیا بودند که منقرض شدند.
انقراض کرتاسه- ترشیاری
در این منقرض شدن، ۷۵ درصد همه گونه های جانداران در حدود ۶۶ میلیون سال قبل از بین رفتند. دلیل این انقراض برخورد شهاب سنگ ها و صخره های بزرگ فضایی به کره زمین و ایجاد لایه ای از گرد و غبار در اتمسفر و جلوگیری از رسیدن گرمای خورشید به زمین بودند. این امر سبب ایجاد سرمای خشن و تغییرات اقلیمی گردید.
موجودات مهم منقرض شده در انقراض کرتاسه- ترشیاری
از بین رفتن تمامی دایناسورها، انبوهی از حشرات و گیاهان در خشکی و نابودی پلانکتون ها، خانواده هایی از ماهی های نئوسلاچی، جمعیت بسیاری از گونه های سفالوپودها منجمله آمونیت ها در آب ها، از نتایج این انقراض بود.
انقراض ششم
بنا به باور دانشمندان این انقراض با دخالت انسان ها و با سرعت نگران کننده ای ایجاد خواهد شد. سرعت نابودی انسان ۱۰۰۰ برابر بیشتر نسبت به سرعت انقراض تدریجی است. برخی از آن ها معتقدند نیمی از گونه های جانداران حال حاضر تا سال ۲۱۰۰ از بین خواهند رفت. ۲۵ درصد از پستانداران در خطر انقراض قرار دارند و اکثر گونه ها تا ۲۵ درصد با کاهش جمعیت روبرو هستند.
