معرفی انواع داروی ضد تهوع برای بیماری‌ ها و شرایط مختلف

استفراغ و حالت تهوع حالتی است که همه ما در شرایط مختلف آن ها را تجربه کرده ایم. این علائم حتما نیاز به بیماری جسمی ندارد و گاهی در شرایط سخت روحی نیز دچار آن ها خواهیم شد. از آنجایی که این علائم می توانند به شدت آزار دهنده باشند و تغذیه بیمار را دچار مشکل سازند، برای رفع آن ها داروهای مختلفی تجویز شده است. امروز در نشریه الکترونیکی جهان شیمی فیزیک قصد داریم تا شما را با انواع داروی ضد تهوع و شرایط استفاده از آن ها آشنا کنیم. پس با ما همراه باشید.

داروی ضد تهوع معمولا با توجه به شرایط بدنی، نوع بیماری، سن و تاریخچه پزشکی فرد بیمار تجویز می شود. گاهی اوقات عاملی که باعث ایجاد حالت تهوع و استفراغ شده است می تواند دریا زدگی، عفونت های باکتریایی و ویروسی، بارداری، اثرات جراحی، شیمی درمانی و … باشد. در ادامه به انواع داروی ضد تهوع اشاره کرده ایم.

داروی ضد تهوع چیست

انواع داروی ضد تهوع در هفت دسته تقسیم بندی می شود. این دسته ها به شرح زیر نام گذاری شده اند:

آنتاگونیست‌ های سرتونین

دوپامین

هیستامین

سیستم ‌های موسکارینی

سیستم های نوروکینین

کورتیکواستروئید

بنزودیازپین‌

انواع داروی ضد تهوع برای کاربردها و موارد خاصی تولید می شوند. این داروها اغلب به صورت تجویزی باید تهیه شوند. ولی همانطور که در ابتدای مقاله اشاره کردیم عامل ایجاد حالت تهوع و استفراغ ممکن است روحی باشد و دلیل جسمی نداشته باشد، نظیر استرس، غم و … . از همین رو برخی از انواع داروی ضد تهوع که در این موارد می توانند مفید باشند، به صورت بدون نسخه نیز در داروخانه های سراسر کشور در دسترس است.

عملکرد داروی ضد تهوع

داروی ضد تهوع برای مسدود سازی پیام هایی شیمیایی یا نوروترنسمیترها تجویز می شود. این دسته از پیام های شیمیایی اطلاعاتی که مربوط به استفراغ و حالت تهوع باشد را به مغز می رسانند. در صورتی که از ارسال این پیام ها به مغز جلوگیری شود، استفراغ و حالت تهوع برطرف خواهد شد.

انواع داروی ضد تهوع

همانطور که گفتیم انواع داروی ضد تهوع در چند دسته تقسیم بندی می شوند. در این بخش از مقاله شرح مختصری از این داروها و نحوه عملکرد آن ها توضیح داده ایم:

آنتاگونیست‌ های دوپامین

آنتاگونیست‌ های دوپامین نوعی داروی ضد تهوع هستند. از جمله آن ها می توان به بنزامید، متوکلوپرامید، بنزیمیدازول، دومپریدون، فنوتیازین، پروکلرپرازین، کلرپرومازین، بوتیروفنون، دروپریدول، هالوپریدول، داروهای ضد روان‌ پریشی غیر معمول نظیر اولانزاپین اشاره کرد.

عملکرد این دسته از داروها به شرح زیر تعریف شده است:

مسدود کردن گیرنده‌ های دوپامین نوع ۲ یا دی۲ (D2) در ناحیه تحریک‌ کننده گیرنده‌ های شیمیایی و حاشیه‌ ای مجرای معده روده.

در این دسته دارویی، دومپریدون فقط گیرنده‌ های حاشیه‌ ای D2  را مسدود می ‌کند.

آنتاگونیست‌ های دوپامین اگر در دوز بالا تجویز و مصرف شوند، می توانند روی سایر گیرنده‌ ها هم اثر بگذارند؛ این اثر گذاری به صورت مسدود کردن گیرنده‌ های سرتونین، هیستامین، آدرنرژیک و موسکارینی دیده می شود.

لازم به ذکر است که داروی ضد تهوع متوکلوپرامید تزریقی یک داروی مراقبت تسکینی است و برای کاهش درد تجویز می ‌شود.

آنتاگونیست ‌های سرتونین

اندانسترون، گرانیسترون، پالونوسترون، تروپیسترون از انواع داروی ضد تهوع در دسته آنتاگونیست ‌های سرتونین هستند. نحوه عملکرد این نوع دارو به صورت زیر تعریف شده است:

مسدود کردن گیرنده‌ های (HT3-5)  در منطقه تحریک‌ کننده گیرنده شیمیایی و مجرای معده روده.

این داروها از جمله داروهایی هستند که برای استفراغ و حالت تهوع مربوط به شیمی‌ درمانی و پرتو درمانی تجویز می‌ شوند.

آنتاگونیست‌ های نوروکینین

اپرپیتانت، فوس‌آپرپیتانت، نتوپیتانت، ترکیب نتوپیتانت و پالونوسترون را از جمله داروهای این دسته می دانند.

نحوه عملکرد آن ها به صورت مهار گیرنده‌ های نوروکینین نوع ۱ در مرکز و حاشیه دستگاه عصبی تعریف شده است.

این دسته از داروها برای استفراغ و حالت تهوع مربوط به شیمی‌ درمانی تجویز می ‌شوند.

آنتی‌ هیستامین‌ ها

دوکسیلامین، سیکلیزین، فنیرامین، پرومتازین تعدادی از انواع داروی ضد تهوع مربوط به دسته آنتی هیستامین ها هستند. نحوه عملکرد این داروها به صورت مسدود کردن گیرنده (H1) تعریف شده است. همگی این داروها گیرنده‌ های موسکارینی را مهار می‌ کنند.

لازم به ذکر است که پرومتازین گیرنده دوپامین را هم مهار می‌ کند.

آنتی‌کولینرژیک ‌ها

هیوسین را می توان نوعی داروی ضد تهوع آنتی‌ کولینرژیک دانست. این دسته از داروها، با مسدود کردن گیرنده‌ های موسکارینی در هسته دهلیزی، مراکز تهوع و مراکز بالاتر مغز باعث از بین رفتن حالت تهوع و استفراغ خواهند شد. البته این دارو برای اسهال نیز تجویز می شود. لازم به ذکر است که هیوسین تزریقی داروی مراقبت تسکینی بوده و برای رفع دردهای ناشی از بیماری های روده ای تجویز می شود.

کورتیکواستروئید ها

دگزامتازون یک کورتیکواستروئید است. این داروی با مهار مرکزی سنتز پروستوگلاندین و ترشح اِنسفالین حالت تهوع و استفراغ را رفع می کند.

این دارو زمانی‌ که با آنتاگونیست (HT3-5)  ترکیب شود غلظت سرتونین در روده را کاهش داده و حساسیت این نوع گیرنده را به آنتاگونیست بیشتر می کند.

بنزودیازپین‌ ها

لورازپام در دسته بنزودیازپین‌ ها قرار می گیرد. نحوه عملکرد این دسته دارویی به صورت زیر شرح داده شده است:

فعالیت آگونیست در گیرنده (GABA A)

نژیولیز را فراهم می‌ کند

فعالیت در منطقه تحریک ‌کننده گیرنده شیمیایی برای سرکوب فعالیت دوپامین

کانابینوئیدها

از جمله داروهای این دسته می توان به تتراهیدروکانابینول، نابیلون، درونابینول، نابیکسیمول اشاره کرد. نحوه عملکرد این دسته دارویی به شرح زیر است:

فعال‌کردن گیرنده‌ های کانابینوئید (CB1)  در دستگاه عصبی مرکزی و محیطی برای تعدیل رهایش نوروترنسمیترها

موارد استفاده از داروی ضد تهوع

بعضی از انواع داروی ضد تهوع برای درمان طیف وسیعی از بیماری هایی که علائم استفراغ و حالت تهوع دارند، استفاده می‌ شوند. با این حال در موقعیت‌ های خاص استفاده از برخی داروها الویت دارد. در این بخش از مقاله به شرح مواردی پرداختیم که داروی ضد تهوع خاصی برای آن ها استفاده می شود.

گاستروانتریت و آنفولانزای معده

گاستروانتریت حاد در شرایطی که بیمار دچار عفونت‌ های ویروسی، باکتریایی یا انگلی شده باشد، ایجاد خواهد شد. در صورتی که حالت تهوع و استفراغ برای بزرگسالان در این شرایط ایجاد شود داروهای زیر تجویز می شود:

آنتاگونیست‌ های دوپامین مانند متوکلوپرامید یا پروکلرپرازین

آنتاگونیست ‌های سرتونین مانند اندانسترون

استفراغ و حالت تهوع مربوط به گاستروانتریت حاد اگر در کودکان ایجاد شود، درمان و تجویز دارو با چالش همراه است. داروهایی نظیر پرومتازین، متوکلوپرامید و پروکلرپرازین تا اوایل سال ۲۰۰۰ میلادی برای کودکان نیز تجویز می شد. اما مشکلی که در تجویز این داروها وجود داشت، این بود که عوارض جانبی سنگین نظیر خواب ‌آلودگی و واکنش‌ های اکستراپارامیدال شامل بخش‌ هایی از مغز، ساقه مغزی و راه ‌های خارج هرمی را به دنبال داشت.

از همین رو، امروزه تجویز داروی ضد تهوع برای کودکان از اصول خاصی پیروی می کند. برای مثال دوز داروی اندانسترون بر اساس وزن کودک تعیین می شود. کودکان با وزن ۸ تا ۱۵ کیلوگرم ۲ میلی‌ گرم دارو، کودکان با وزن ۱۵ تا ۳۰ کیلوگرم ‌۴ میلی ‌گرم دارو و کودکان با وزن بیش از ۳۰ کیلوگرم ۸ میلی ‌گرم دارو مجاز به مصرف هستند.

مصرف اندانسترون برای کودکان زیر ۶ ماه یا وزن کمتر از ۸ کیلوگرم توصیه نمی ‌شود.

با تشخیص پزشک داروهای زیر نیز برای بیمار تجویز خواهند شد:

بیسموت ساب سالیسیلات، سدیم سیترات، دکستروز و فروکتوز، ارتو فسفریک‌اسید، فروکتوز و گلوکز (امترول).

تهوع ناشی از مواد مخدر

گاهی اوقات افرادی که دچار سوء مصرف مواد مخدر هستند، دچار علائم حالت تهوع و استفراغ می شوند. هنوز مشخص نیست که نقش داروی ضد تهوع در این دسته از بیماران چیست. به همین دلیل انتخاب یک داروی مناسب برای این دسته از افراد کاملا وابسته به شرایطی مانند ابتلا به بیماری زمینه ای، عوارض جانبی مخدر مصرف شده و تشخیص پزشک دارد.

در یک پژوهش مروری مشخص شد که دوز پایین دروپریدول یعنی کمتر از ۴ میلی ‌گرم در روز و اندونسترون در دوز‌های روزانه ۸ یا ۱۶ میلی ‌گرم، برای کاهش حالت تهوع ناشی از مواد مخدر تاثیرگذارند. با این حال باید توجه داشت که آنتاگونیست‌ های سرتونین برای این دسته از افراد موثر نیستند و حتی متوکلوپرامید مشابه با یک دارونما اثر می کند.

تهوع ناشی از میگرن

افرادی که دچار بیماری میگرن هستند همواره از استفراغ، حالت تهوع و کاهش حرکات روده ای شکایت دارند. به دلیل وجود علائم روده ای در بیماران میگرنی، جذب دارو کاهش یافته و باید حتما از داروهای ضد تهوع تزریقی استفاده شود.

متوکلوپرامید را نوعی داروی ضد تهوع پروکینتیک می دانند. این دارو بعد از مصرف، زمان جذب آسپرین خوراکی و داروهای ضد التهاب غیر‌استروئیدی که برای تسکین درد تجویز شده اند را کاهش خواهد داد.

داروهای دسته آنتاگونیست‌ دوپامین مانند پروکلرپرازین یا کلرپرومازین برای کنترل استفراغ و حالت تهوع در بیماران میگرنی اثرات خوبی از خود بر جای گذاشته اند.

اطلاعاتی درمورد اثر آنتاگونیست ‌های سرتونین در درمان حالت تهوع ناشی از میگرن وجود ندارد.

تهوع بارداری

از شایع ترین عوارضی که زنان باردار در زندگی خود تجربه می کنند می توان به تهوع و استفراغ شدید اشاره کرد. استفراغ و حالت تهوع در ۳ ماهه نخست بارداری، زنان باردار را آزار می دهد.

گاهی این آزار به حدی زیاد می شود که نیاز به تجویز دارو برای رفع اثر آن است. در چنین شرایطی ترجیح پزشک تجویز داروهای دسته آنتی‌ هیستامین‌ شامل دوکسیلامین و دیفن‌ هیدرامین است. مصرف این داروها احتمال خطر ناهنجاری ‌های مادرزادی ندارد.

حتما توجه کنید که استفاده از متوکلوپرامید بدون احتمال افزایش ناهنجاری‌ های مادرزادی، سقط خود‌ به ‌خودی و کاهش وزن هنگام تولد مؤثر است. سایر آنتاگونیست‌ های دوپامین برای این دسته از بیماران نباید استفاده شوند.

جالب است بدانید که امروزه، استفاده از آنتاگونیست‌ های سرتونین مانند اندانسترون در بارداری در حال افزایش است. با این حال این داروها نیز بی خطر نبوده و ممکن است کمی احتمال بروز لب‌ شکری را افزایش دهد.

از همین رو استفاده از این دسته دارویی در شرایط خاص به تشخیص پزشک توصیه می شود.

همچنین ممکن است پزشک داروهای ضد تهوع زیر را برای زنان بارداری که از حالت تهوع رنج می برند تجویز کند:

پرومتازین

پروکلروپرازین

دیمن هیدرینات

ویتامین ب۶

تهوع مربوط به اختلالات دهلیزی نظیر دریا زدگی

برخی افراد در زمان سفرهای دریایی به دلیل حرکات پر تلاطم کشتی یا قایق دچار تحریک مراکز استفراغ همراه با مراکز وستیبولار یا دهلیزی مغز می شوند. البته جز دریا زدگی، سرگیجه موضعی نیز فرد را دچار همین مشکل خواهد کرد.

در چنین شرایطی، نوروترنسمیترهای اولیه درگیر در این مسیر گیرنده‌ های هیستامین و گیرنده‌ های موسکارینی استیل‌کولین نام دارند. از همین رو، تجویز آنتی‌هیستامین‌ هایی نظیر پرومتازین، آنتی‌ کولینرژیک‌ هایی مانند هیوسین و آنتاگونیست‌ های دوپامین مانند پروکلرپرازین از جمله درمان های اصلی مورد توجه پزشک هستند.

آنتی هیستامین هایی به نام مکلیزین،  دیفن‌هیدرامین و دیمن هیدرینات از جمله داروهای تجویز شده در این شرایط هستند.

تهوع مربوط به مراقبت تسکینی

استفراغ و حالت تهوع در مراقبت تسکینی انواع مختلفی دارد. از جمله آن ها می توان به حالت تهوع بیوشیمیایی مثل هایپرکلسمی،

حالت تهوع مربوط به سم مثل سندروم بی ‌اشتهایی کاشکسی، حالت تهوع مربوط به درمان مثل شیمی‌ درمانی یا استفاده از مواد مخدر

حالت تهوع مربوط به بیماری مثل سرطان، بیماری کلیوی یا اِدم گوارشی در نارسایی قلبی اشاره کرد.

تاکنون تجویز خاصی برای این شرایط به عنوان تجویز مرجع تعیین نشده است. با این حال، طبق تحقیقات انجام شده، در بیش از ۴۰ درصد موارد، تجویز متوکلوپرامید ۱۰ میلی‌ گرم ۳ بار در روز تجویز مناسبی تشخیص داده می شود.

در ۴۷ درصد موارد، هالوپریدول ۱٫۵ تا ۵ میلی‌ گرم روزانه و در ۷۰ درصد موارد، کلوروپرامازین ۲۵ میلی‌ گرم ۴ بار در روز از دیرگ انواع تجویز داروی ضد تهوع در چنین شرایطی هستند.

این درمان ها عوارض جانبی ای نظیر خواب ‌آلودگی و اثرات آنتی کولینرژیکی، مخصوصا در رابطه با اولانزاپین و کلرپرومازین، دارد که اثرات دارویی را کاهش می دهد.

در رابطه با استفاده از آنتاگونیست‌ های سرتونینی داده های درستی در دست نیست.

تجویز آنتی‌ کولینرژیک‌ هایی نظیر هیوسین در مراقبت تسکینی عموما برای ترشحات اضافی معده و انسداد انتهای روده صورت می گیرد.

کورتیکواستروئیدهایی نظیر دگزامتازون برای کاهش استفراغ و تهوع ناشی از شیمی ‌درمانی، انسداد روده و افزایش فشار درون جمجمه تجویز می شود.

دگزامتازون در دوز روزانه ۲ میلی‌ گرم همراه با تروپیسترون، متوکلوپرامید یا کلرپرومازین، برای رفع حالت تهوع و استفراغ موثر است.

تهوع مربوط شیمی ‌درمانی

بیمارانی که در حال تجربه شیمی درمانی هستند، حالت تهوع و استفراغ را به عنوان عوارض جانبی این درمان تجربه می کنند. به همین منظور برای کاهش تهوع و استفراغ این دسته از بیماران برای داروهایی با قدرت تهوع ‌زایی کم نظیر پاکلیتاکسُل از آنتاگونیست‌ های سرتونین استفاده می شود. همچنین برای داروهای با قدرت تهوع‌ زایی بالا نظیر سیس‌ پلاتین از ترکیب آنتاگونیست‌ های سرتونین، نوروکینین و دگزامتازون استفاده می شود. هالوپریدون و اولانزاپین نیز دو داروی موثر برای کاهش حالت تهوع ناشی از شیمی درمانی هستند.

آنتی ‌هیستامین‌ ها، متوکلوپرامید و پروکلرپرازین برای این دسته از بیماران اثرگذاری چندانی ندارد.

بنزودیازپین‌ هایی نظیر لورازپام برای کاهش اضطراب و حالت تهوع اولیه مورد استفاده قرار می گیرند.

کانابینوئیدها در صورتی استفاده می شوند که درمان اولیه توصیه شده برای بیمار اثر گذار نبوده است.

تهوع پرتو درمانی

شدت استفراغ و تهوع ناشی از پرتو درمانی به ناحیه تحریک‌ شده با پرتو وابسته است. اگر کل بدن تحت پرتو درمانی قرار گرفته باشد، استفراغ و تهوع به شدت رخ داده و حتما باید از ترکیب آنتاگونیست‌ های سرتونین و دگزامتازون استفاده شود.

تابش پرتو به سر و گردن حالت تهوع و استفراغ کمتری به بیمار می دهد. در این شرایط می توان از آنتاگونیست‌ های سرتونین استفاده کرد.

تهوع بعد از جراحی

تهوع بعد از جراحی عموما از عوارض داروهای بیهوشی است. در این شرایط طبق پژوهش های انجام شده استفاده از آنتاگونیست‌ های سرتونین، دگزامتازون، دروپریدول و سیکلیزین موثر است.

البته ممکن است با توجه به ناحیه جراحی شده، از تجویز داروی ضد تهوع خاصی اجتناب شود. از جمله این موارد می توان به شرایطی اشاره کرد که به ‌دلیل اثر یبوست ‌زایی آنتاگونیست ‌های سرتونین، از این دارو برای بیمارانی که احتمال ابتلا به انسداد روده در آن ها وجود دارد، استفاده نشود.

بنزودیازپین‌ هایی نظیر لورازپام و آنتاگونیست‌ های نوروکینین نظیر اپرپیتانت نیز در شرایطی که بیمار بعد از جراحی دچار تهوع شده است، مفید است.

از جمله داروهایی که تجویزشان در چنین شرایطی مرسوم است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

دروپریدول، دگزامتازون، اندانسترون، گرانیسترون و متوکلوپرامید

عوارض جانبی انواع دارو ضد تهوع

بهتر است پیش از استفاده از هرگونه داروی ضد تهوع ابتدا با پزشک مشورت کنید. از جمله عوارض جانبی استفاده از داروهای ضد تهوع می توان به موارد زیر اشاره کرد:

یبوست؛ در این شرایط به‌ جای آنتاگونیست‌ های سرتونین و آنتی ‌کولینرژیک از آنتاگونیست دوپامین استفاده شود.

علائم اکستراپیرامیدال مثل اختلال کشیدگی عضلانی (دیستونی)، بی ‌قراری حرکتی (آکاتژیا) و پارکینسون

خواب ‌آلودگی، آنتاگونیست‌ های دوپامین معمولا  خواب ‌آلودگی ایجاد می کنند.

افزایش فاصله کیو.تی (QT) قلب، بعضی از داروها نظیر اندانسترون و گرانیسترون با توجه به دوز مصرفی این فاصله را افزایش دهند.

اثرات آنتی‌ کولینرژیک نظیر گیجی، هذیان، توهم، اختلال بینایی، احتباس ادرار، یبوست و تاکی‌ کاردی؛ در افراد مسن احتمال اختلال شناختی، از حال ‌رفتن و مرگ افزایش می یابد. آنتاگونیست‌ های دوپامین، آنتی‌هیستامین‌ ها و هیوسین اثرات آنتی‌ کولینرژیک دارند.

از جمله عوارض جانبی شایع می توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:

لکنت زبان

کاهش شنوایی

بدتر شدن استفراغ و حالت تهوع

تغییر ضربان قلب مثل افزایش ضربان

خستگی عضلانی، اسپاسم عضلانی یا تشنج

عوارض خاص

کانابینوئیدها: تغییر حالت ادراک و سرگیجه

بیسموت ساب سالیسیلات: مدفوع سیاه و تغییر رنگ زبان

کورتیکواستروئیدها: سوءهاضمه، افزایش اشتها و تشنگی، جوش

مسدودکننده‌ های گیرنده سرتونین: خشکی دهان، خستگی، یبوست

آنتی‌ هیستامین‌ ها: خواب ‌آلودگی، خشکی دهان، خشکی مسیر هوایی

مسدود کننده‌ های گیرنده‌ های دوپامین: خستگی، یبوست، زنگ ‌زدن گوش، خشکی دهان، بی‌ قراری و گرفتگی عضلانی.

درمان خانگی گیاهی برای رفع حالت تهوع و استفراغ

مانند هر بیماری دیگری، حالت تهوع و استفراغ نیز یک نوع درمان خانگی و گیاهی دارد. زنجبیل و روغن نعناع فلفلی، اسطوخودوس و لیمو در درمان استفراغ و حالت تهوع موثرند.