آتشفشان فعال و نیمه فعال ایران کدامند؟

تعداد آتشفشان فعال و نیمه فعال ایران سه مورد است. این تعداد در بین پنج آتشفشانی است که در کشور ما ایران وجود دارد. با اندازه گیری قطر دامنه کوه های آتشفشانی، اندازه گیری مقدار گازهای گوگردی و همچنین با بررسی چشمه های آب گرم، دانشمندان ایرانی می خواهند به اطلاعاتی دست پیدا کنند که بتوانند وقتی این آتشفشان ها فعال شوند، تا حدی به پیش بینی آن بپردازند. از بین آتشفشان های کشور عزیزمان ایران، دماوند و سبلان، خاموش و دو آتشفشان تفتان و بزمان نیمه فعال هستند. این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک ما را با آتشفشان فعال و نیمه فعال ایران آشنا می کند.

آتشفشان چیست؟

آتشفشان به عنوان یک پدیده طبیعی در زمین و کرات دیگری چون سیاره مریخ، در تغییرات سطح کره زمین نقش مهم و اساسی داشته است. در فعالیت آتشفشانی گدازه ها، بخار و مواد مذاب به سطح زمین می رسند و با تجمع این گدازه ها، زمین های آتشفشانی شکل می گیرد. دریچه های آتشفشانی نییز می توانند دارای شکل هایی همانند فرورفتگی کاسه مانند و یا قله مخروطی و یا سپری شکل باشد. به علت دمای بالایی که مواد درون زمین دارند، در هنگام فعالیت آتشفشانی مواد مذاب، گازها و مواد آذرآواری به سطح زمین راه پیدا می کنند.

صفحات تکتونیکی که در پوسته زمین وجود دارند، با جابجا شدن و ایجاد فشار می توانند باعث عبور ماگما از میان شکاف ها و ترک ها به سطح زمین می شوند. این مواد به شکل انفجاری به سطح زمین می رسند و منجر به تولید یک آتشفشان می شوند. مواد مذابی که به سطح زمین رسیدند به نام گدازه، نام گذاری می شوند. قسمت های اصلی آتشفشان شامل دودکش (به عنوان مجاری برای عبور مواد مذاب و رسیدن آن ها به سطح زمین است)، دهانه (واقع در انتهای دودکش)، مخروط، سوزن و یا گنبد است.

آتشفشان فعال و نیمه فعال ایران

تعداد آتشفشان های ایران پنج مورد دماوند، سبلان، بزمان، تفتان و سهند است. از میان این آتشفشان ها دماوند، تفتان و بزمان فعال هستند.

آتشفشان های فعال ایران

دماوند ببر خفته

از بین آتشفشان فعال و نیمه فعال ایران، کوه دماوند با ارتفاع زیاد در استان مازندران و در میان رشته کوه های البرز واقع شده است. چون در این کوه آتشفشانی، مه، دود و بخار وجود دارد به همین دلیل به این نام خوانده می شود. در دهانه ی این کوه با قطر برابر ۳۰۰ متر، دریاچه ای از یخ وجود دارد. چون در این کوه دمای هوا بسیار پایین است. چون در آتشفشان دماوند، فعالیت مهم جدیدی دیده نشده است به آن آتشفشان نیمه فعال می گویند. اما چند مورد فوران های خیلی کوچک، چشمه های آب گرم، خروج گاز و بخار در این آتشفشان دیده شده است.

چون میزان دود و بخارهای خارج شده از این کوه برخی از مواقع زیاد می شود، این احتمال وجود دارد که کوه دماوند دوباره فعال شود. هر چند این افزایش در دود و بخار نتیجه ورود آب به داخل قله، در فصول سرد سال است. این اتفاق در سال ۱۳۸۶ برای کوه دماوند افتاده است. با برخورد آب ها به سنگ های داغ داخل این آتشفشان، افزایش خروج بخار آب سبب می شود. با این اوصاف این مورد دلیلی احتمالی برای امکان فعالیت دوباره آتشفشان دماوند نخواهد بود.

آخرین فوران آتشفشان دماوند

نزدیک به ۱,۷۸ میلیون سال پیش، می شود گفت که اولین فعالیت آتشفشانی کوه دماوند اتفاق افتاده است. آخرین باری هم که این کوه دچار فعالیت آتشفشانی شده است، ۷۵۰۰ سال قبل است. همچنین در بین ۲۸۰ هزار تا ۶۰۰ هزار سال پیش در کوه دماوند تعدادی فوران های آتشفشانی دیگر رخ داده است. همان طور که می دانیم یکی از نشانه های آتشفشان ها، بروز زمین لرزه هاست. در هنگام زلزله بخارات و خاکسترها در نتیجه بروز ترک ها و شکاف های حاصل از زمین لرزه از دهانه خارج می شوند.

آتشفشان کوه تفتان

ارتفاع این کوه واقع در استان زاهدان، ۴۱۱۰ متر از سطح دریا است. پوشش گدازه های اطراف این کوه آتشفشانی تا حد ۳۰۰ کیلومتر است. دوره فعالیت آتشفشان تفتان پلیوسن – کوارترنر است. این کوه فعال آتشفشانی تا به امروز انتشار گازهای گوگرد را دارد. طبق دسته بندی در زمین شناسی، کوه های آتشفشانی که از آخرین فعالیت آن ها کمتر از ۱۰۰۰۰ سال گذشته باشد، جزء آتشفشان های فعال محسوب می شود. طبق این دسته بندی کوه تفتان یک آتشفشان فعال محسوب می شود.

همچنین به دلیل خروج گازها که هنوز هم ادامه دارد، این آتشفشان هنوز فعال است. گازهایی که از کوه تفتان خارج می شوند (گازهای غیرسمی) در صورت ترکیب با آب، به تیزاب سلطانی تبدیل می شود که ترکیبی سمی و خطرناک است. از فعالیت های داخلی این کوه آتشفشان، ابر سفیدی در اطراف آن تا فاصله ۱۰۰ کیلومتری دیده می شود.

آخرین فوران آتشفشان تفتان

آخرین باری که کوه تفتان دچار آتشفشان شده، در سال های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ بود. گازهای گوگردی، اسید سولفوریک، دی اکسید کربن و بخار آب خروجی های کوه تفتان در حال حاضر به شکل فعال است. اولین فوران کوه تفتان که در فاصله ۲۰ کیلومتری قله امروزی این کوه اتفاق افتاد، ترکیبی داسیتی و ریو داسیتی داشت. رسیدن به سطح که در فاصله ۲ کیلومتری قله امروزی رخ داده است، در حدود ۲,۵ میلیون سال قبل بود که حاوی گدازه های داسیتی و آندزیتی بود.

بعد از این دوره، در این کوه آرامش و خفتگی بود که در همین دوره، طبقه های آگلومرا به وجود آمد. بعد از این دوره، چاله فرسایشی در نتیجه انفجار در همان فاصله دو کیلومتری قله امروزی به وجود آمد. گدازه هایی که از قبل تشکیل شده بود با خاکسترهای انفجار آخری پوشیده شدند. وجود چشمه آب گرم با اندازه حرارت ۳۶ درجه در کناره این کوه، تاییدی بر نیمه فعال بودن آن است.

آتشفشان کوه بزمان

در استان سیستان و بلوچستان کوه بزمان با ارتفاع ۳۴۹۷ از سطح دریا به شکل یک کوه آتشفشان نیمه فعال وجود دارد. این کوه به عنوان جوان ترین کوه آتشفشان ایران است. در کناره های این کوه آتشفشان مخروط های کوچکی از گدازه های بازالتی وجود دارد که رنگ های تیره ای دارند. دهانه کوه بزمان قطری برابر ۵۰۰ متر داشته و گدازه ها به شکل قطعه های بزرگ در آن ها وجود دارد. این کوه تازه ترین کوه در ایران است که فعالیت آتشفشانی داشته است.

آخرین فوران آتشفشان بزمان

اولین فوران کوه بزمان در حدود ۴,۶ میلیون سال قبل اتفاق افتاده است. اما این کوه در طی سال ها دارای فوران های زیادی بوده که آخرین فوران آن در ۴۱ هزار سال پیش رخ داده است. جریان های عظیم گدازه در این کوه آتشفشان در در دامنه های شرقی و شمالی آن وجود دارد که مخروطی با شیب تند را در قسمت شمالی ایجاد کرده است. بخارات دی اکسید هنوز از این کوه آتشفشانی در حال انتشار است.

آتشفشان های غیرفعال ایران

کوه آتشفشان سهند

آتشفشان سهند به دلیل داشتن مراتع و سبزه زارها که به عروس کوه های ایران معروف است، در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این آتشفشان در فاصله ۴۰ کیلومتری از تبریز، در ارتباط با آتشفشان های دریاچه ارومیه و مرکز آتشفشانی ارمنستان است. بلندترین قله این کوه، جام بوده و قله های دیگر آن، سلطان، آغ داغی، موتال داغی، کمال، حرم داغی و … هستند. این کوه مخروطی پهن، دارای خاکسترهای زیاد و دره های تنگی است که از طریق آب های جاری ایجاد شده است.

آخرین فوران سهند

فعالیت مجدد گسل سلطانیه – تبریز باعث پیدایش کوه آتشفشانی سهند شده است. گدازه هایی که در این کوه آتشفشانی وجود دارد، نشان دهنده تعداد فعالیت های چند مرحله ای این کوه و عمر ۱۲ تا ۱۴ میلیون ساله آن هاست. به طور دقیق معلوم نیست که این کوه در چه زمانی آخرین فعالیت را داشته است. اما به طور احتمالی می توان گفت که دوره ی هولوس، زمان آخرین فعالیت سهند است.

آتشفشان سبلان

سومین قله ایران بعد از دماوند و علم کوه، سبلان است که در استان اردبیل واقع شده است. ار تفاع آن ۴۸۱۱ متر از سطح دریا بوده و سلطان بلندترین قله آن است. آتشفشان کوه سبلان از نوع چینه ای بوده و دریاچه ای در این قله آتشفشانی وجود دارد که زیبایی بی نظیری را به آن داده است. دمای این دریاچه پایین است طوری که حتی در فصل های سرد سال، نزدیک صفر درجه سانتی گراد است. عمق دریاچه سبلان ۴۰ متر و شکل آن بیضی است. این قله زیر نظر سازمان محیط زیست ایران بوده و جزء آثار طبیعی کشور عزیزمان است.

وجود این دریاچه گوگردی نشانی از فعالیت آتشفشان خاموش سبلان است. شکل مخروطی آتشفشان سبلان به دلیل ریزش دهانه ی آن (کالدرا) به صورت قطعه قطعه است.

آخرین فوران آتشفشان سبلان

شروع دوره فعالیت آتشفشان سبلان، ائوسن است. دوره پلیوسن زمانی بود که این کوه با فعالیت خود، آنچه که امروزه می بینیم را تشکیل داده است. اما آخرین فعالیت کوه سبلان، دوره هولوسن است. امروزه این آتشفشان به عنوان یک آتشفشان خاموش در نظر گرفته می شود. با این وجود بعضی معتقد به فعال بودن آن، به دلیل وجود چشمه های گوگردی با حرارت بالا در دامنه ی این کوه ها، هستند.

خطرناک ترین آتشفشان ایران

کوه دماوند به عنوان خطرناک ترین آتشفشان ایران هم در منظر طبیعی و هم در میراث فرهنگی ایران جایگاه ویژه ای دارد. فراتر از برجستگی فیزیکی، دماوند یک آتشفشان خاموش است که بعد زمین شناسی جالبی به آن می بخشد. این کوه همچنین عمیقاً در اساطیر ایرانی ریشه دارد که اغلب با داستان ها و افسانه های قهرمانانه همراه است. قله پوشیده از برف آن که از کیلومترها دورتر قابل مشاهده است، نمادی از غرور و مقاومت است.

دماوند کوه آتشفشانی نیمه فعالی است که در دوران زمین شناسی هولوسن به ویژه در دوره چهارم شکل گرفته است. سن تخمینی آن که با استفاده از تاریخ گذاری کربن ۱۴ تعیین شده است، حداقل ۳۸۵۰۰ سال است. شواهدی از ماهیت نیمه فعال آن در چندین چشمه گوگرد و خروجی آب گرم یافت می شود. فعالیت اولیه آتشفشانی که این کوه را شکل داده است حدود ۱۰۰۰۰ سال پیش رخ داده است.

قطر دهانه آتشفشان تقریباً ۴۰۰ متر است که توسط یک دریاچه یخی تشکیل شده از یخچال های طبیعی پوشیده شده است. در حالی که برخی طبقه بندی آتشفشانی آن را مخالفت می کنند و ادعا می کنند دماوند یک آتشفشان نیست، برخی دیگر استدلال می کنند که وجود گازهای گلخانه ای و چشمه های آب گرم به عنوان شاخصی از فعالیت آتشفشانی مداوم آن عمل می کند.

کوه دماوند، یک آتشفشان نیمه خاموش، اولین فوران خود را در حدود دو میلیون سال پیش، با تشکیل آن به حدود سی و هشت هزار سال پیش، شاهد بود! در سال ۲۰۱۳ مجله نشنال جئوگرافیک دماوند را دهمین کوه خطرناک جهان معرفی کرد. قله دماوند علیرغم اینکه یک آتشفشان خاموش است، همیشه پوشیده از برف است و سرمای شدیدی را تجربه می کند که دمای هوا در تابستان به منفی دو درجه سانتیگراد و در زمستان به منفی شصت درجه سانتیگراد می رسد.