بی مهرگان چیست؟ – انواع آن ها کدامند؟

گروهی از جانداران که فاقد اسکلت استخوانی بوده و به عبارتی ستون مهره ندارند، به نام بی مهرگان می باشند.

این جانداران به دسته های کیسه تنان، خارتنان، نرم تنان، اسفنج ها، کرم ها و بندپایان تقسیم می شوند. کتاب های علوم پایه سوم، چهارم و نهم درباره ی این گروه از جانداران مطالبی دارد. وجود بی مهرگان به ۶۰۰ میلیون سال پیش برگشته و ۹۰ درصد جانداران کره ی زمین را تشکیل می دهند. این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک اطلاعات مختصری راجع به این گروه از جانداران در اختیار ما می گذارد.

بی مهرگان چیست

گروه بزرگی از جانداران که در هر جای کره ی زمین وجود داشته و مشخصه اصلی آنان نداشتن اسکلت استخوانی است، بی مهرگان نام دارند. این جانداران با این که دارای ستون مهره نیستند ولی برخی از آن ها دارای محافظ های مختلفی هستند. به عنوان مثال برخی دارای پوسته ی خارجی آهکی و برخی دیگر پوسته ای از جنس کیتین هستند. جانداران بی مهره معمولا جثه ی کوچکی داشته و به دسته های مختلفی تقسیم می شوند که بندپایان بزرگترین دسته ی این جانداران می باشند.

خواص مشترک همه ی جانداران بی مهره

اولین خاصه مشترک در همه ی این جانداران داشتن بدنی نرم است و این به دلیل عدم وجود اسکلت استخوانی است. در اکثر این جانداران بافتی برای حفاظت از آن ها در خارج بدن به عنوان اسکلت خارجی وجود دارد. سومین ویژگی آن ها داشتن بدنی خونسرد می باشد که تحت کنترل دمای محیط می باشد. داشتن یک کانال گوارش غذا همراه با یک یا دو روزنه، از دیگر خواص آن ها می باشد. بی مهرگان برای تغذیه خود از موجودات دیگر استفاده می کنند و این بدان معناست که موجوداتی هتروتروف هستند. در این خاصه، اسفنج ها استثنا می باشند.

از خواص دیگر بدن جانداران بی مهره ، داشتن تقارن است. در این خاصه نیز حلزون ها استثنا بوده و دارای بدنی نامتقارن (به دلیل وجود لوله تنفسی در یک سمت بدن) هستند. خرچنگ نر کمانچه ای نیز از استثنائای دیگر در این ویژگی می باشد.

سلوم یا حفره ی بی مهرگان

یکی از خواص مهم بدن بی مهرگان داشتن حفره ای پر از مایع می باشد که اندام های شکمی و در کل سیستم گوارشی در آن قرار دارد. این حفره ی پر از مایع، سلوم نام دارد. البته وجود یا عدم وجود این حفره، بی مهرگان را به سلوم داران، بی مهرگان دارای سلوم کاذب و جانداران بی مهره بدون سلوم تقسیم می کنند. در سلوم داران حفره سلوم وجود داشته و نشأت گرفته از مزودرم می باشد. اما در بی مهرگان دارای سلوم کاذب مانند کرم های حلقوی، سلوم وجود دارد ولی در بردارنده بعضی از اندام های شکمی و نه همه ی آن هاست. کرم های تخت نیز جزء بی مهرگان بدون سلوم می باشند که دلیل اندازه و جثه ی کوچکشان، به خاطر نداشتن سلوم است.

تولید مثل و سیستم عصبی بی مهرگان

برخی از جانداران بی مهره با روش جنسی تولید و تکثیر و برخی دیگر با روش غیرجنسی و یا با هر دو روش می توانند تکثیر یابند. در روش جنسی تخمک و اسپرم با تقسیم میوز تشکیل و سپس با هم ترکیب شده و سلول تخم را به وجود می آورند. جانداران بی مهره دارای نورون های عصبی هستند که برای اولین بار در زالوی طبی کشف شد. وظیفه این نورون ها پاسخ به تغییرات محیطی مانند تغییر دما و تغییرات PH می باشد. نورون های عصبی را در جانداران بی مهره ای چون حلزون اپسیلیا (تولید حافظه می کند)، بندپایان، کرم های حلقوی و نماتودها می توان یافت.

چگونگی تنفس در بی مهرگان

از مهمترین سیستم های تنفسی در بی مهرگان (بیشتر بندپایان) که باید گازهای اکسیژن و دی اکسید کربن را بین بافت های این جاندران و محیط جا به جا کند، سیستم باز تنفسی است. این سیستم از نای، نایژه و سوراخ تنفسی تشکیل شده است. نایژه ها (مجاری باریک) با ورود به سلول ها، وظیفه ی مبادله ی آب و گازها را بر عهده دارند. غلافی که به اسکلت خارجی راه دارد، اطراف نای را فرا گرفته است و نای ممکن است در برخی از جانداران بی مهره ساختاری مارپیچی داشته باشد. در قسمت سر، سینه و شکم جانداران بی مهره، ممکن است راه ارتباطی بین نای ها و ساک های هوایی وجود داشته باشد. نای ها به وقت پوست اندازی در بی مهره ها ریخته و حذف می شوند.

یک جفت مجرای تنفسی در هر قطعه ای از بدن حشرات وجود دارد که در پشت خود یک لوله ی نایی دارد. حشراتی که آبزی هستند مبادله ی گازها را با آبشش و یا دیواره ی بدن انجام می دهند.

انواع بی مهرگان

بی مهرگان دارای ۶ دسته هستند که عبارتند از کیسه تنان، نرم تنان، خارتنان، اسفنج ها، کرم ها و بندپایان. در اینجا به بررسی مختصری درباره ی هر دسته از این جانداران و معرفی نمونه ای از آن ها می پردازیم.

کیسه تنان

کیسه تنان با داشتن ساختار کیسه ای خود و بدنی نرم، در دریاها زندگی می کنند. برخی از آن ها در آب های شیرین نیز یافت می شوند. راه خروجی دستگاه گوارش آن ها، می تواند مواد زائد را به بیرون دفع کند و هم به عنوان دهان آن ها محسوب می شود. این جانداران دارای بازوهایی هستند که آن ها را به اطراف می فرستند. برخی از انواع این جانداران حرکت می کنند و برخی دیگر نمی توانند حرکت کنند. عروس دریایی، شقایق دریایی و هیدرا نمونه هایی از این جانداران می باشند.

هیدرا : نوعی کیسه تن است که دارای اندازه ی ۱۰ میلی متری بوده و محل زندگی آن، آب های شیرین می باشد. یک سمت هیدرا به یک پشتیبان مثل یک گیاه متصل می شود و قسمت دیگر، دهان با مژک های زیاد می باشد که از این طریق می تواند غذا مصرف کند.

نرم تنان

اکثر نرم تنان در آب زندگی می کنند اما گروه اندکی نیز در خشکی می باشند. این جانداران دارای بدنی نرم بوده و تعداد زیادی از آن ها صدف سخت دارند. کندی حرکت نرم تنان به دلیل داشتن صدف های بزرگتر و سنگین تر می باشد. اندازه های مختلفی از آن ها از کمتر از یک میلی متر گرفته تا صدف ۲۰ متری از آن ها دیده می شود. ۵۰ هزار گونه از این موجودات وجود دارد. صدف دو کفه ای، ماهی مرکب، حلزون و هشت پا نمونه هایی از این جانداران بی مهره می باشند. حلزون ها که دارای صدف هستند و دارای چشم و شاخک می باشند. در صدف های دو کفه ای، در قسمت بالا، لولای صدف ها بوده و برای تغذیه دارای اندامک تاژک دار و برای تنفس دارای آبشش می باشند.

ماهی مرکب : این ماهی ها در اعماق اقیانوس ها و یا نزدیک ساحل زندگی کرده و برای تغذیه خود ساختارهای مکنده ی چهار ردیفی دارند که با آن ها غذای خود را شکار می کنند. ده پا یا بازو، در این ماهی ها وجود داشته و برای پنهان شدن در محیط و یا برای پیدا کردن جفت خود، می توانند تغییر رنگ بدهند.

خارتنان

خصوصیت منحصر به فرد و تعجب برانگیز خارتنان، نداشتن هیچ کدام از دستگاه های تنفس، گردش خون و دفع مواد زاید می باشد. اما تنها دستگاهی که همه ی نیازهای این موجود را در کنترل خود دارد، دستگاه گردش آب سلومی می باشد. خارتنان دارای اسکلت داخلی از جنس آهک می باشند و این موجودات تقارن شعاعی دوجانبه دارند. محل زندگی آن ها در دریای گرم بوده و جزء موجودات کمیاب می باشند. ستاره ی دریایی، لاله دریایی، خیار دریایی، توتیا و ستاره شکننده نمونه هایی از این نوع از بی مهرگان می باشد.

ستاره دریایی : بازوهایی که در ستاره دریایی وجود دارد و ۵ عدد می باشد، شکل ستاره ای به آن داده است. یک نوع از ستاره دریایی ۲۴ بازو دارد. حرکت آن ها به دلیل نیروی هیدرولیکی و توسط پاهای لوله ای انجام می شود. بازوهای ستاره ی دریایی که می تواند دوباره رشد کند، وسیله بردن غذا به دهان آن ها می باشد. ماده سمی تولید شده از ستاره دریایی، می تواند سیستم عصبی را فلج کند.

اسفنج ها

اسفنج ها هیچ گونه اندام، دستگاه و وسیله حرکتی نداشته و ساختار بدنی ساده ای متشکل از سوراخ هایی دارند که باعث ورود آب به بدن می شوند. همچنین ورود مواد غذایی و اکسیژن و خروج مواد زائد، از طریق سلول های موجود در بدن این جانداران انجام می شود. در این موجودات ساده سیستم گوارشی ناقصی وجود داشته و تقارن در آن ها دیده نمی شود. بیشتر از ۲۰ هزار نوع اسفنج شناسایی شده است.

کرم ها

کرم ها در بیشتر نقاط مانند خاک، آب های شیرین و شور و بدن جانداران زندگی می کنند. این گروه از بی مهرگان پیچیده ترین و بزرگترین گروه از آن ها می باشند. داشتن مغز ابتدایی و بدن قطعه قطعه، از خواص آن ها می باشند. سه دسته از کرم ها به نام کرم های لوله ای، حلقوی و پهن وجود دارند. کرم های لوله ای دستگاه گوارش کاملی دارند.

کرم های پهن : کرم های پهن تقارن دو طرفه داشته و دستگاه گردش خون ندارند. یک سوراخ در دستگاه گوارش آن ها وجود دارد و سطح مرطوب بدن آن ها، به دلیل ترشحاتی از غدد موجود در پوست آن ها می باشد.

بندپایان

داشتن اسکلت خارجی و سخت و برخورداری از بدن بندبند از ویژگی های بندپایان می باشد. حتی اندام های حرکتی آن ها نیز به شکل بندبند می باشد و این جانداران دارای مغز هستند. عنکبوت ها، هزارپاها و خرچنگ ها نمونه هایی از این نوع از بی مهرگان می باشند. بزرگترین گروه این جانداران حشرات می باشند که دارای ۶ پا و دو شاخک می باشند و بدن آن ها از قسمت های سر، تنه و شکم تشکیل شده است. خرچنگ ها که بسیاری از انواع آن ها، استفاده خوراکی دارند، دارای پوششی سخت می باشند. هزارپاها نیز از گیاهان تغذیه می کنند ولی برخی از آن ها که گوشت می خورند، سمی می باشند بدون آن که سمیت آن ها برای انسان مضر باشد.

عنکبوت ها : عنکبوت ها که می توانند هم در آب و هم خشکی زندگی کنند و در همه جا به جزء بخش های جنوبی وجود دارند، برخلاف حشرات، ۸ پا دارند. تشخیص نور و تاریکی در عنکبوت ها با ۸ چشم موجود در آن ها امکان پذیر است. شکار عنکبوت ها یا با ترشح سم و یا با بستن تار به دور آن، انجام می شود. چون این موجودات می توانند مایعات را بخورند، عصاره ی حاصل از تجزیه بدن شکار خود را که با وارد کردن آنزیم به درون بدن آن ها ایجاد کردند، می خورند.

مهره داران

مهره ها مجموعه ای از استخوان های کوچک هستند که ستون فقرات را تشکیل می دهند. آنها از طناب نخاعی محافظت می کنند در حالی که به انعطاف پذیری و حرکت اجازه می دهند. مهره ها استخوان های بسیار تخصصی هستند. ستون فقرات یک ویژگی تشریحی متمایز است که تمام حیوانات دارای ستون فقرات به عنوان مهره داران شناخته می شوند. در انسان، ۳۳ استخوان مجزا ستون فقرات را تشکیل می دهند و ساختار آن حدود هفته سوم بارداری شروع به شکل گیری می کند.

ستون فقرات تعدادی عملکرد مهم را انجام می دهد. تک تک مهره‌ها از نخاع محافظت می‌کنند که مغز و بقیه سیستم عصبی را به هم متصل می‌کند. استخوان ها همچنین نقاط اتصال را برای ماهیچه ها و سایر استخوان ها ایجاد می کنند که امکان حرکت انعطاف پذیر در طیف وسیعی از جهات را فراهم می کند. در نهایت، ستون فقرات حمایت حیاتی از حیوان را فراهم می ‌کند و در مورد انسان و میمون ‌ها، این استخوان ‌ها به بدن اجازه می‌ دهند که به صورت عمودی راه برود. انواع مختلفی از مهره ها وجود دارد که بر اساس موقعیت آنها طبقه بندی می شوند.

مهره داران دسته ای از حیوانات هستند که مانند انسان دارای ستون فقرات هستند. آنها شامل گونه های مختلفی مانند پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهی ها هستند. مهره داران با اسکلت داخلی به خوبی توسعه یافته مشخص می شوند که از بدن آنها همراه با نخاع حمایت و محافظت می کند. این گروه از حیوانات معمولاً سیستم عصبی پیشرفته تری دارند و قادر به انجام رفتارهای پیچیده هستند. مهره داران اغلب دارای طیف وسیعی از سازگاری ها برای بقا در محیط های مختلف هستند و نقش های اکولوژیکی مهمی را در اکوسیستم های مختلف ایفا می کنند. آنها در مکان های مختلفی در کره زمین زندگی می کنند و ما با زندگی بسیاری از آنها آشنا هستیم.