پلانکتون چیست؟ – انواع آن کدامند؟

جانداران آبزی که از هر دو گروه گیاهان و جانوران می باشند و با انواع بسیار زیاد، در چرخش انرژی و مواد در طبیعت نقش مهمی دارند، پلانکتون نامیده می شوند.

انواع گیاهی این جانداران با جذب دی اکسید کربن و عمل فتوسنتز، مهمترین تولید کننده های اکسیژن می باشند. تقسیم بندی آن ها بر اساس محیط و زیستگاهشان می باشد. علوم پایه نهم به معرفی این موجودات و نقش مهم آن ها در حیات پرداخته است. این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک ما را با این موجودات آبزی و انواع آن ها آشنا می کند.

پلانکتون چیست

پلانکتون ها موجودات آبزی هستند که در هر گروه از جانداران (پروکاریوت ها و یوکاریوت ها) مانند گیاهان، جانوران، باکتری ها و آغازیان قرار می گیرند و در اعماق و سطح اقیانوس ها، دریاها و آب های شیرین وجود دارند. علت وجود آن ها در سطح آب به دلیل میزان نیاز انواع آن ها به اکسیژن و نور خورشید می باشد. معنی واژه ی پلانکتون که ریشه یونانی دارد، چیزی است که حرکت از یک نقطه به نقطه ی دیگر دارد. این موجودات به عنوان اولین حلقه از زنجیره غذایی و مهمترین منبع غذایی برای بسیاری از جانداران آبزی، دارای اهمیت بسیار زیادی در دریاهای پر ماهی می باشند. حرکت و جا به جایی این موجودات به وسیله جریان آب و امواج آب ها می باشد و امکان شنا برای این جانداران آبزی وجود ندارد.

اندازه پلانکتون ها

بسیاری از این جانداران قابل روئیت با میکروسکوپ و برخی دیگر (مانند عروس دریایی) با چشم غیرمسلح دیده می شوند. از نظر اندازه می توان این موجودات را در دسته های زیر قرار داد.

اولتراپلانکتون ها : این گروه از پلانکتون ها با اندازه ی کمتر از ۲ میکرون، دارای گروه فمتوپلانکتون و پیکوپلانکتون می باشند. فمتوپلانکتون ها مانند ویروس ها دارای اندازه ی ۰,۲ میکرون و کوچکتر بوده و ویریوپلانکتون مثالی از آن است.  پیکوپلانکتون ها مانند باکتری ها دارای اندازه ی ۰,۲ تا ۲ میکرون بوده و سبزتباران یا کلروفیتا نمونه ای از آن هاست.

نانوپلانکتون ها : این نوع از پلانکتون ها دارای اندازه ی ۲ تا ۲۰ میکرون بوده و درصد بالای تولیدات اولیه ی اقیانوس ها را تشکیل می دهند. دیاتوم ها مثالی از این قسم هستند.

میکروپلانکتون ها : اندازه ی این نوع، ۲۰ تا ۲۰۰ میکرون بوده و فیتوپلانکتون ها نمونه ای از آن ها می باشند. اولتراپلانکتون ها، نانوپلانکتون ها و میکروپلانکتون ها مهمترین انواع پلانکتونهای تولید کننده اولیه و انجام دهنده ی عمل فتوسنتز می باشند.

ماکروپلانکتون ها : اندازه این نوع از جانداران بین ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ میکرون بوده و زئوپلانکتون هایی مانند شانه دار دریای خزر از این نوع می باشد. نرم تنان پروانه آسا مثالی دیگر از این دسته می باشند.

مگاپلانکتون ها : دارای اندازه ای بیشتر از ۲۰۰۰ میکرون می باشند.

زیستگاه پلانکتون ها

محل زندگی پلانکتونها در اقیانوس ها، دریاها، رودخانه ها و حوضچه ها (آب های شور و شیرین) و میزان حضور آن ها در قسمت های مختلف آب ها با توجه به تغییر فصل ها و تغییر مقدار نور، متفاوت خواهد بود. میزان شفافیت آب نشان دهنده ی حضور کمتر پلانکتون ها در آن می باشد. دو عامل در میزان فراوانی پلانکتون ها در جاهای مختلف آب ها تأثیرگذار می باشد. یکی میزان نور و دیگری میزان مواد مغذی می باشد. هر چه نور و مواد غذایی بیشتری باشد پلانکتون بیشتری حضور دارد. اما در مناطق گرمسیری چون مواد غذایی (نیترات، فسفات و سیلیکات) کم می باشد، با وجود نور بیشتر در این مناطق، پلانکتون کمتری وجود خواهد داشت.

انواع پلانکتون ها

پلانکتون ها در سه گروه فیتوپلانکتون ها (شامل گیاهان میکروسکوپی و باکتری ها)، زئوپلانکتون ها (شامل جانوران میکروسکوپی) و ماکروزئوپلانکتون ها (ماهی ها، تخم ها و لاروهای بی مهرگان) می باشند.

فیتوپلانکتون ها

فیتوپلانکتون ها گیاهان ریز و تک سلولی هستند که در تنظیم مقدار کربن جو نقش دارند و هم جزء اولیه در زنجیره غذایی دریایی می باشند. فراوانترین پلانکتون ها و مهمترین فتوسنتز کننده ها، فیتوپلانکتون ها می باشند. به فیتوپلانکتون ها میکروجلبک نیز می گویند. اهمیت و تأثیری که فیتوپلانکتون ها بر حیات دارند بسیار است. بیشتر از ۵۰ درصد اکسیژن جو توسط آن ها تأمین می شود، تنظیم و کنترل میزان دی اکسید کربن جو و آب، به عنوان یک تأمین کننده مهم در چرخه غذایی دریایی، حفظ تعادل چرخه کربن و موارد دیگر از تأثیرات آن ها می باشد.

دیاتوم ها و داینوفلاژله ها دو نوع عمده این موجودات هستند که اساس تقسیم بندی آن، فراوانی فیتوپلانکتون ها می باشد. دیاتوم ها ریزجلبک های تک سلولی و شیشه ای هستند که به رنگ زرد بوده و دارای شکل های مختلفی چون سوزنی، دیسکی و زنجیره ای می باشند. داینوفلاژله ها نیز با رنگ قرمز، دارای دو فلاژن برای حرکت خود می باشند. این دسته که هم به گیاهان شباهت دارند و هم به جانوران، با زیاد شدن جمعیتشان در یک منطقه، باعث رنگ قرمز آب و سمی شدن آن می شوند. ماهی ها و صدف ها در این مناطق سمی تلف می شوند.

اتواع دیگری از فیتوپلانکتون ها به نام سیانوباکتری ها می باشند که سمی و فتوسنتز کننده هستند. به سانوباکتری ها جلبک های سبز – آبی نیز می گویند. کوکولیتوفور نوع دیگری از فیتوپلانکتون ها هستند که تک سلولی بوده و دارای پوشش آهکی می باشند.

زئوپلانکتون ها

زئوپلانکتون ها در اقیانوس ها و دریاچه ها زندگی می کنند به طوری که تا حتی قسمت های عمیق این آب ها نیز وجود دارند. با این که این موجودات می توانند شنا کرده و به اندازه چند صد متر توانایی جا به جایی عمودی داشته باشند، ولی در مقابل امواج بزرگ نمی توانند مقاومت کنند. مروپلانکتون ها نوعی از زئوپلانکتون می باشند که شامل نرم تنان، سخت پوستان، خارپوستان، حشرات، کرم های دریایی و… می باشند و بیشتر در عمق آب زندگی می کنند. خرطوم داران، پاروپایان و پیکان کرم ها مثال هایی از این نوع پلانکتون می باشند.

زئوپلانکتون ها از لحاظ اندازه به دو دسته ی میکروزئوپلانکتون (دارای اندازه ی کمتر از ۲۰۰ میکرون) و مزوزئوپلانکتون ها (دارای اندازه ای بزرگتر از ۲۰۰ میکرون) می باشند. از مزوزئوپلانکتون ها می توان به میگوها، ماهی ها، ماهی های ژلاتینی و لارو دوزیستان اشاره کرد.

اهمیت و فایده های پلانکتونها

پلانکتونها به عنوان مهمترین منبع غذایی برای جانداران دریایی بوده و دارای حساسیت بالایی نسبت به تغییرات محیط زندگی خود دارند. بر این اساس برای این که سلامت محیط زیست دریاها سنجیده شود، از آن ها استفاده می شود. یکی از نقش های مهم پلانکتونها در تشکیل نفت می باشد. یکی دیگر از نقش های پلانکتونها شرکت در چرخه کربن با حذف دی اکسید کربن از جو می باشد که با این فرآیند از گرم شدن زمین جلوگیری می شود.

اکسیژنی که توسط این موجودات در طی میلیون ها سال تولید شده است (۵۰ تا ۸۵ درصد)، در حیات بشر بسیار مهم می باشد. نوعی از پلانکتونها به نام باکتروپلانکتون ها، می توانند برای تغذیه خود از بقایای موجودات زنده استفاده کنند که همین نقش آن ها می تواند در برگشت مواد معدنی به چرخه غذایی دریاها مهم باشد.

جانورانی که پلانکتون ها را می خورند؟

آبزیان از پلانکتونهای تک سلولی گرفته تا جلبک ها به عنوان غذا استفاده می کنند. پلانکتونهای جلبکی به عنوان منابع غذایی برای گربه ماهی ها، میگو و ماهی های لجن خوار می باشند. زئوپلانکتون ها نیز منابع غذایی برای ناجورپایان، پاروپایان، مرجان دریایی، حلزون ها و ماهی ها می باشند.

عکس پلانکتون واقعی در دریا

پلانکتون ها اجزای بسیار مهم اکوسیستم آبی هستند. پلانکتون ها تولیدکنندگان اولیه در اکوسیستم های آبی هستند و پایه زنجیره غذایی را تشکیل می دهند. آنها بخش قابل توجهی از اکسیژن زمین را از طریق فتوسنتز تولید می کنند. فیتوپلانکتون دی اکسید کربن را جدا می کند و به تنظیم سطح کربن اتمسفر کمک می کند. این موجودات نقش مهمی در چرخه مواد مغذی در محیط های آبی دارند.

تغییرات در جمعیت فیتوپلانکتون ها به عنوان شاخصی از سلامت محیطی و اثرات تغییرات آب و هوایی عمل می کند. آنها از شیلات تجاری حمایت می کنند و به صنایع مختلف از جمله آبزی پروری و داروسازی کمک می کنند. پلانکتون ‌ها با حذف دی ‌اکسید کربن از آب‌ های سطحی و انتقال آن به اعماق اقیانوس، جایی که می‌ توان آن را برای مدت طولانی ذخیره کرد، نقش مهمی در چرخه کربن اقیانوسی بازی می ‌کند.

وقتی فیتوپلانکتون‌ها می ‌میرند یا توسط زئوپلانکتون ‌ها مصرف می‌ شوند، بخشی از کربن آلی تولید شده به کف اقیانوس فرو می ‌رود. این فرآیند به پمپ بیولوژیکی معروف است. کربن را از سطح اقیانوس به لایه‌ های عمیق ‌تر منتقل می ‌کند، جایی که می ‌توان آن را برای دوره‌ های طولانی، احتمالاً برای هزاران سال ذخیره کرد.

فیتوپلانکتون، متشکل از موجودات فتوسنتزی میکروسکوپی، نقش حیاتی در اکوسیستم های آبی ایفا می کند. این تولیدکنندگان اولیه سهم قابل توجهی در تولید اکسیژن دارند و به عنوان پایه و اساس زنجیره غذایی دریایی عمل می کنند. دو نوع اصلی، دیاتوم ها و داینوفلاژلات ها، عملکردهای اکولوژیکی متنوعی را نشان می دهند، بر چرخه مواد مغذی و ترسیب کربن تأثیر می گذارند. درک فیتوپلانکتون برای ارزیابی سلامت اکوسیستم آبی و پاسخ به تغییرات محیطی مهم است.