نوار قلب چیست؟ ـ اهمیت کاربردهای آن

از زمان های گذشته تا به امروز برای بررسی مشکلات و دردهای قلبی، یافتن روش های مناسب درمان و تشخیص درست پزشکان، از نوار قلب یا الکتروکاردیوگرام که منحنی رسم شده ای از فعالیت های قلبی است، استفاده می شود. این روش یکی از مهم ترین، کاربردی ترین و ساده ترین روش ها برای بررسی وضعیت قلب می باشد که می تواند اطلاعات سودمندی را در رابطه با وضعیت قلب بیمار به پزشک معالج بدهد. نوار قلب قدیمی ترین و مهم ترین روش برای تشخیص بیماری های قلبی است که در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به آن می پردازیم.

فهرست مطالب :

۱- نوار قلب چیست؟

۲- تاریخچه نوار قلب

۳- الکتروفیزیولوژی قلب

۴- کاربردهای نوار قلب

۵- محل قرارگیری الکترودهای دستگاه الکتروکاردیوگراف

۱-۵- الکترودهای سینه ای

۲-۵- الکترودهای اندامی

۶- نوار قلب طبیعی

۷- فواصل طبیعی نوار قلب

۸- تست نوار قلب در چه مواردی انجام می شود؟

۹- خطرات انجام الکتروکاردیوگرام

۱- نوار قلب چیست؟

یکی از اقدام های کاربردی و اولیه برای کسانی که با درد قلبی، فشار خون بالا یا سکته قلبی به پزشک مراجعه می کنند، گرفتن نوار قلب یا الکتروکاردیوگرام است. این تست از اهمیت بالایی برخوردار است و از زمان های قدیم تا به امروز مورد استفاده قرار گرفته است. الکتروکاردیوگرام با دستگاهی به نام الکتروکاردیوگراف به شکل منحنی رسم می شود. این منحنی نموداری خط کشی شده است که در واقع، این نمودار ها نشان دهنده فعالیت امواج الکتریکی قلب هستند.

پزشک معالج می تواند با مشاهده این نمودار متوجه ناهنجاری های مختلف یا مشکل قلبی فرد شود و در صورت وجود مشکل، درمان متناسب با آن را عملی کند. عملکرد الکتروکاردیوگرام به این گونه است که ۱۰ الکترود که شامل ۴ الکترود روی دست و پاها و ۶ الکترود دیگر، روی نقاط مختلف بدن قرار داده می شود که فعالیت الکتریکی قلب را ضبط کرده و به صورت منحنی هایی روی صفحه دستگاه الکتروکاردیوگراف نمایش داده می شود.

۲- تاریخچه نوار قلب :

عضله های قلب در هر بار تپیدن جریان الکتریکی تولید می کنند که این جریان توسط دستگاهی به نام الکتروکاردیوگراف، تحت عنوان الکتروکاردیوگرام ثبت می شود و پزشکان می توانند از طریق آن، ناهنجاری های قلب را تشخیص داده و به نحوه عملکرد آن پی ببرند. ویلم ایتینوون فیزیولوژیست هلندی، در سال ۱۹۰۳ اولین الکتروکاردیوگرام را تولید کرد که در اواخر دهه ۱۹۶۰ در تعدادی زیادی از بیمارستان های مهم و بزرگ الکتروکاردیوگرافی رایانه ای استفاده شد.

۳- الکتروفیزیولوژی قلب :

در قسمت بالایی دهلیز راست، قسمتی از بافت تخصصی قلب وجود دارد، که در این ناحیه گره های سینوسی قرار گرفته اند. گره های سینوسی محل شروع چرخه قلب، دپلاریزاسیون و فعالیت الکتریکی آن هستند. دپلاریزاسیون از بالای دهلیز راست شروع می شود و در طول بافت قلب تا محل جدا شدن دو دهلیز از یکدیگر پیش می رود و به دهلیز چپ می رسد. از آنجایی که بافت بین دهلیز و بطن نارسانا است، جریان الکتریکی تنها می تواند از طریق بافت تخصص یافته ای به نام گره دهلیزی از دهلیزها به بطن ها منتقل شود که به همین دلیل انتقال سیگنال الکتریکی برای مدتی به تأخیر می افتد. جریان بعد از عبور از این گره، به سپتوم بین بطنی می رسد و از طریق گروهی از ماهیچه های قلبی ایجاد کننده پالس های تنظیم کننده ضربان قلب یا همان His و شاخه های سمت چپ و راست آن، به بطن چپ و راست منتقل شده و در آن پخش می شود.

در ادامه :

حداکثر کارایی قلب در این محدوده زمانی است که دو بطن همزمان با یکدیگر منقبض می شوند. بعد از دپلاریزه شدن قلب و قبل از شروع چرخه بعدی، قلب باید استراحت کند و پلاریزه شود. در علم پزشکی به الکتروکاردیوگرام، الکتروکاردیوگرام سطحی نیز می گویند، زیرا الکترود های آن برای اندازه گیری فعالیت الکتریکی قلب روی پوست قرار می گیرند. دپلاریزاسیون و تغییرات الکتریکی قلب از بالای قلب به سمت پایینی یعنی از دهلیزها به بطن ها است. همچنین به دلیل این که قلب در قفسه سینه به سمت چپ متمایل بوده و عضلات بخش چپ آن ضخیم تر از سمت راست است، جهت این موج در سطح افقی از راست به چپ است.

۴- کاربردهای نوار قلب :

پزشکان برای تشخیص بیماری ها و ناهنجاری های مختلف مربوط به قلب از جمله تشخیص بزرگ شدن قلب، بیماری پریکارد، انفارکتوس میوکارد (سکته قلبی) و انفارکتوس حاد و آریتمی قلبی از الکتروکاردیوگرام استفاده می کنند. بالا بودن فشار خون، انواع خاصی از سوء تغذیه ها و بیماری تیروئید نیز انواعی از بیماری ها هستند که می توانند در نوار قلب مشخص شوند. از دیگر استفاده های اکتروکاردیوگرام این است که با آن می توانیم بفهمیم آهسته بودن ضربان قلب به دلیل گرفتگی قلب است یا دلایل فیزیولوژیک دارد.

٭ الکتروکاردیوگرام ورزش یا تست ورزش یا تست استرس ECG :

از این نوع الکتروکاردیوگرام برای سنجش توانایی عروق کرونری در تحویل گرفتن اکسیژن، زمانی که قلب طی فعالیت ها و مراحل ورزشی استاندارد تحت فشار قرار می گیرد استفاده می کنیم. در صورتی که فرد هنگام ورزش با کمبود اکسیژن مواجه شده و اکسیژن و خون به مقدار کافی به عضلات و عروق قلبی نرسد، تغییراتی در الکتروکاردیوگرام مشاهده می شود که نشان دهنده بیماری رگ های کرونری (باریک شدن آن ها) است. البته این بیماری همیشه توسط الکتروکاردیوگرام قابل تشخیص نیست و نمی توانیم دوره آن را از این طریق پیش بینی کنیم.

۵- محل قرارگیری الکترودهای دستگاه الکتروکاردیوگراف :

این دستگاه تعدادی الکترود دارد که به پوست نقاط مختلف بدن متصل می شوند و فعالیت الکتریکی قلب از این طریق به الکتروکاردیوگراف فرستاده شده و در آن ثبت می شود. همانطور که قبلا هم گفتیم این دستگاه ۱۰ الکترود دارد که این الکترودها شامل :

* الکترود های سینه ای یا پرکوردیل

* الکترود های اندامی

هستند. قرار گرفتن این الکترود ها در جای صحیح خود از اهمیت بالایی برخوردار است به طوری که اگر در مکان درست  قرار نگیرند، تغییراتی در نوار قلب ایجاد می شود و تشخیص ما با خطا و مشکل مواجه می شود. در ادامه انواعی از الکترودها را نام می بریم که لازم است در جای صحیح خود قرار بگیرند.

۱-۵- الکترودهای سینه ای :

به بخش قدامی سینه ۶ الکترود متصل می شود که هر کدام از آن ها با یکدیگر متفاوت بوده و باید در جای صحیح قرار بگیرند.

* V1 : در سمت راست استخوان جناغ سینه و در محدوده فضای بین دنده ای چهارم قرار داده می شود.

* V2 : در سمت چپ استخوان جناغ سینه و در محدوده فضای بین دنده ای چهارم قرار داده می شود.

* V3 : بین الکترود های V2 و V4 فضایی خالی وجود دارد که این الکترود در این فضا جای می گیرد.

* V4 : در خط ترقوه ای و فضای بین دنده ای پنجم این الکترود جای می گیرد.

* V5 : در سمت چپ این الکترود نیز مانند الکترود V4 در سمت چپ خط محوری جلویی قرار می گیرد.

* V6 : این الکترود هم در قسمت چپ محور میانی قرار می گیرد.

۲-۵- الکترودهای اندامی :

الکترود های اندامی ۴ عدد هستند که در دست ها و پاها قرار می گیرند و به وسیله رنگ های خاص و حروف مشخص از سایر الکترودها متمایز می شوند.

* دست چپ (RA)

* پای چپ (LL)

* دست راست (RA)

* پای راست (RL)

۶- نوار قلب طبیعی :

در یک  نوار قلب نرمال ابتدا فعالیت الکتریکي دهلیز راست و سپس دهلیز چپ ثبت می شود، سیگنال ثبت شده از دهلیز، در منحنی الکتروکاردیو گرام به صورت موج P ظاهر می شود که مجموعه سیگنال های ثبت شده از هر دو دهلیز است و اغلب به صورت مورب قرار دارند. سپس به دلیل وجود گره AV وقفه ای ایجاد می شود، این وقفه روی نمودار به صورت فاصله P تا R که خطی مستقیم بوده و نشان دهنده نبود فعالیت الکتریکی در قلب است ثبت می شود. بعد از آن بیشترین میزان سیگنال به دلیل فعالیت الکتریکی بطن ها، به صورت مجموعه QRS ثبت می شود. موج T یا ناحیه ST نیز نشان دهنده استراحت یا پلاریزه شدن میوکارد قلب است. در نوار قلب موج Q به سمت پایین نزول دارد، موج R به سمت بالا منحرف شده و موج S نیز انحرافی به سمت پایین دارد.

۷- فواصل طبیعی نوار قلب :

معمولا زمان رخ دادن مراحل مختلف دپلاریزاسیون و ثبت نوار قلب در حد میلی ثانیه انجام می گیرد و محدوده آن مقدار مشخصی است که در قلب های سالم صدق می کند.

* فاصله PR :

این ناحیه از ابتدای موج P شروع می شود و تا QRS این محدوده در فاصله متوسط ۱۲۰ تا ۲۰۰ میلی ثانیه ثبت می شود.

* مدت زمان QRS :

از اولین انحراف مجموعه QRS تا انتهای آن به طور معمول ۱۲۰ میلی ثانیه طول می کشد.

* فاصله QT :

از مجموعه QRS تا آخر موج T در حالت طبیعی به اندازه ۴۴۰ میلی ثانیه می باشد.

۸- تست نوار قلب در چه مواردی انجام می شود؟

همان طور که قبلا هم گفتیم الکتروکاردیوگرام روشی آسان برای تشخیص ناهنجاری های قلبی مختلف است و پزشکان برای تشخیص ناهنجاری های زیر می توانند از آن استفاده کنند :

* آریتمی یا ریتم غیر طبیعی قلب

* در صورت سابقه حمله قلبی

* در صورت وجود انسداد در رگ ها که به درد سینه و حملات قلبی منجر می شود.

* بررسی تأثیر راه های درمان روی بیماران قلبی

داشتن علائم زیر می تواند باعث شود پزشک از بیمار تست نوار قلب بگیرد :

* درد قفسه سینه

* تپش قلب

* درد خفیف یا حالت غشی و سرگیجه

* تنگی نفس

* زیاد بود ضربان قلب از حد طبیعی

* خستگی و ضعف در هنگام انجام فعالیت های ورزشی

۹- خطرات انجام الکتروکاردیوگرام :

این روش تا حدود زیادی ایمن بوده در هنگام انجام آن فرد دچار برق گرفتگی نمی شود زیرا الکترود های دستگاه الکتروکاردیوگراف تنها فعالیت الکتریکی قلب را ثبت می کنند و الکتریسیته تولید نمی کنند. فقط در هنگام وصل كردن و برداشتن الکترود ها ممکن است فرد احساس ناراحتی کند یا در مواردی پوست بیمار در پی اتصال الکترودها دچار راش های خفیفی شود.