هورمون های گیاهی چیست؟ – انواع آن کدامند؟

خواندن این مطلب 7 دقیقه زمان میبرد

هورمون های گیاهی یکی از عوامل درونی است که موجب رشد گیاهان می شود. از عوامل بیرونی که در رشد گیاه موثر است می توان به نور و دما اشاره کرد. هورمون گیاهی ماده آلی است که به طور طبیعی در سلول های بافت های گیاهان وجود دارد و توسط آوند به همه قسمت های گیاه برده می شود. این مواد با مقدار کم، تاثیرات فیزیولوژیکی فراوانی در رشد گیاهان می گذارند. در کتاب علوم هشتم هورمون گیاهی توضیح داده شده است. این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به بررسی انواع هورمون های گیاهی می پردازد.

فهرست مطالب

فهرست مطالب :

۱- هورمون های گیاهی چیست؟

۲- انواع هورمون های گیاهی

۳- هورمون اکسین

۴- عملکرد هورمون گیاهی اکسین

۵- هورمون جیبرلین (ژیبرلین)

۶- عملکرد و کاربردهای هورمون جیبرلین

۷- هورمون سیتوکینین

۸- عملکرد و کاربردهای هورمون سیتوکینین

۹- هورمون اتیلن

۱۰- عملکرد و کاربردهای هورمون اتیلن

۱۱- هورمون گیاهی اسید آبسیزیک

۱۲- عملکرد و کاربردهای هورمون اسید آبسیزیک

۱- هورمون های گیاهی چیست؟

هورمون که ریشه یونانی داشته و به معنای تهییج و تحریک می باشد، در گیاهان در غلظت ها و مقادیر بسیار کم فعال است. هورمون به عنوان یک عامل درونی که محرک رشد در گیاهان است، فرآیندهایی را که در قسمت های مختلف گیاه فعال است را کنترل و تنظیم می کنند. انتقال هورمون ها به قسمت های مختلف، توسط آوندها انجام می شود. برخی از هورمون ها نیز هستند که نقش بازدارندگی دارند و همان طور که برخی از هورمون های گیاهی محرک رشد هستند، برخی دیگر بازدارنده رشد هستند. فیتو هورمون ها نام دیگر هورمون های گیاهی هستند که بعد از ساخته شدن در بافت های جوان، به بافت های هدف منتقل و اثر عملکردی خود را می گذارند.

۲- انواع هورمون های گیاهی :

هورمون های گیاهی بر رشد و نمو طبیعی گیاهان می توانند اثر تحریک کنندگی و یا باز دارندگی داشته باشند. بر همین اساس هورمون های گیاهی را به دو دسته بزرگ هورمون های تحریک کننده رشد و هورمون های بازدارنده رشد تقسیم می کنند. هورمون های محرک رشد شامل جیبرلین (Giberellin)، اکسین (Auxin) و سیتوکینین (Cytokinin) و هورمون های بازدارنده رشد شامل اسید آبسیزیک (Abscisic acid) و اتیلن (Ethylene) می باشند. در زیر به توضیح این هورمون ها می پردازیم.

۳- هورمون اکسین :

در سال ۱۹۲۸ وانت کسی بود که اولین دسته از هورمون های گیاهی را کشف و مورد استفاده قرار داد. این هورمون که اکسین نام دارد، رشد طولی را در گیاه سبب می شود. اکسین در قسمت های جوان گیاه مانند نوک ریشه و ساقه، گل ها، برگ های جوان و جوانه های در حال باز شدن ساخته می شود. هورمون اکسین در ریشه ها از نوک به سمت بالای منتقل می شود اما در اندام های پارانشیمی از داخل آوند هاست که این هورمون منتقل می شود.

هورمون اکسین می تواند از ریزش برگ ها و میوه ها در فصل پاییز و از رشد ریشه های نا به جا جلوگیری کرده و به رشد گل و میوه ها کمک می کند. مهمترین اکسین طبیعی گیاه، اسید ایندول- ۳- استیک است که با آنزیم های اکسیداز و فنولاز تجزیه می شود. از اکسین های مصنوعی می توان به اسید ایندول-۳- بوتیریک اشاره کرد.

۴- عملکرد هورمون گیاهی اکسین :

٭ یکی از عملکردهای هورمون اکسین طویل کردن سلول ها و اندام ها می باشد. هورمون اکسین اگر دارای غلظت بالا باشد می تواند اندام های هوایی گیاه مانند ساقه را طویل کند ولی از رشد ریشه جلوگیری می کند. در غلظت کم این هورمون، رشد ریشه افزایش می یابد.

٭ رشد گرایشی (تروپیسم) : زمین گرایی یعنی وقتی مقدار زیادی هورمون اکسین در ریشه جمع شود، علاوه بر کند کردن سرعت رشد آن، ریشه را کج و خمیده کند. پخش شدن نامتقارن اکسین در قسمت های مختلف گیاه باعث ایجاد خمیدگی در گیاهان می شود. در این پدیده که قسمت های رو به نور کاهش رشد و بخش های دور از نور دارای رشد سریع هستند را نورگرایی می گویند.

٭ از تأثیرات هورمون اکسین این است که رشد جوانه های بالایی را زیاد و رشد جوانه های جانبی را کم می کند.

٭ ترشح هورمون اکسین همراه با تحریک ترشح هورمون اتیلن می تواند باعث ریزش میوه و برگ درختان شود. در این عمل آنزیم پکتیناز است که فعال شده و به این فرآیند کمک می کنند.

٭ وقتی میوه بدون لقاح رشد کند، نتیجه میوه بدون دانه خواهد بود که این شرایط تولید را بکرزایی می گویند.

۵- هورمون جیبرلین (ژیبرلین) :

ژاپنی ها اولین کسانی بودند که هورمون جیبرلین را کشف کردند که عامل آن قارچی به نام ژیبرلا فوجیکوری می باشد. ساخته شدن هورمون جیبرلین در ریشه ها، دانه ها و برگ های جوان انجام شده و حرکت آن ها از ریشه به سمت بالا می باشد. رشد ساقه های اصلی گیاه توسط هورمون جیبرلین انجام می شود. این هورمون در گیاهان به شکل های مختلف جیبرلیک اسید ۱، جیبرلیک اسید ۳، جیبرلیک اسید ۴ و جیبرلیک اسید ۷ می باشد. جیبرلین پیر شدن گیاه را به تأخیر می اندازد و وقتی گیاهان بوته ای در مقابل تغییرات محیط مانند سرمازدگی و یا قرار گرفتن در مقابل نور خورشید به مدت طولانی باشد، جیبرلین میزان کشیدگی در این گیاهان را تقویت می کند.

۶- عملکرد و کاربردهای هورمون جیبرلین :

٭ یکی از کاربردهای این هورمون افزایش میزان محصول انگور است که می توان در یک روش حدود ۱۰ روز قبل از این که گلبرگ های درخت انگور بریزد و عمل باروری انجام شود، این هورمون را به گیاه پاشید تا هم با بکرزایی انگورهای بدون دانه تولید شود و هم باعث بالا بردن کیفیت محصول شود. در روشی دیگر می توان این هورمون را بعد از عمل باروری و ریزش کلاهک ها به درخت پاشید که منجر به تولید میزان محصول بیشتر و انگورهایی با تک جبه درشت می شوند.

٭ یکی از کاربردهایی که جیبرلین دارد این است که می تواند زمان رسیدن میوه ها را به تأخیر بندازد. به عنوان مثال اگر بخواهند لیمو و پرتقال را دیرتر بچینند به مدت یک ماه قبل از رسیدن، از این هورمون استفاده می کنند. همچنین برای میوه هایی مانند خرمالو که باید نرسیده چیده شوند، نیز از این هورمون استفاده می شود.

٭ در میوه گیلاس، برای این که میوه های درشت تر داشته باشند و از ترک های ناشی از بارندگی آن جلوگیری شود این هورمون را استفاده می کنند. این هورمون رسیدن این میوه را نیز به تأخیر می اندازد.

٭ برای گلدهی در گیاهانی که در شرایط روزهای کوتاه قرار دارند ولی با روزهای بلند سازگار هستند و هم چنین برعکس این وضعیت، این هورمون کاربرد دارد.

۷- هورمون سیتوکینین :

ترکیبی که در هورمون سیتوکینین وجود دارد ۶-فورفوریلامینوپورین است که یک ترکیب نیتروژن دار می باشد. سیتوکینین طبیعی زآتین (زیاتین)، اولین سیتوکینین طبیعی است که از بذر ذرت به دست آمده است. ساخته شدن سیتوکینین در ریشه بوده و راه انتقال آن به برگ ها و ساقه ها از طریق بافت چوب و حرکت به سمت بالا می باشد. این هورمون در میوه های در حال رشد و در گل آذین ها نیز ساخته می شوند. مهمترین تأثیر این هورمون در تقویت تقسیم سلولی است که مشابه اکسین عمل می کند. همچنین این هورمون از پیری زودرس گیاه جلوگیری می کند.

۸- عملکرد و کاربردهای هورمون سیتوکینین :

٭ از ریزش برگ ها، گل ها و میوه ها جلوگیری کرده و می تواند باعث رشد و نمو و ایجاد جوانه گل در گیاهان شود.

٭ در غلظت کم می تواند ریشه تشکیل دهد و باعث شکستن دوره خواب بذرهایی می شود که حساس به نور هستند.

٭ در اوایل تابستان می تواند موجب شاخه زایی در درختان شود و به رشد تخمدان در مراحل اولیه در میوه کمک کند.

٭ پیچک های انگور را سیتوکینین می تواند به خوشه تبدیل کند و همچنین در گیاهانی مانند فلفل تزئینی و حسن یوسف بوته های متراکم ایجاد کند.

٭ وقتی بذرها در محلول سیتوکینین خیسانده شود می تواند جوانه زنی را افزایش دهد.

٭ این هورمون دوره نهالی در درختان را کوتاه می کند و می تواند با بکرزایی به تولید میوه های بدون دانه و بدون لقاح بیانجامد.

٭ وقتی نهال ها جابجا می شوند استفاده از این هورمون مانع ریزش میوه ها می شود.

۹- هورمون اتیلن :

هورمون اتیلن که تشکیل یافته از یک اسید چرب به نام اسید لینولنیک و یا یک اسید آمینه به نام متیونین است، یک بازدارنده رشد می باشد. به هورمون اتیلن که به شکل گاز می باشد هورمون پیری گفته می شود. اتیلن با ورود در گیاه به شکل گاز می تواند رشد جوانه های جانبی را کمتر کرده، رشد ریشه و ساقه را کم و باعث پیری و ریزش برگ های گیاه شود. این هورمون چون به شکل گاز می باشد بنابراین می تواند با تأثیر از تنش های فیزیکی و در هر قسمتی از گیاه تولید شود. همچنین این گاز می تواند با خروج از گیاه و روی گیاهان مجاور اثر بگذارد.

نکته :

تأثیر این هورمون می تواند در کنار هورمون اکسین باعث کامل شدن گیاه و رسیدن میوه شود.

۱۰- عملکرد و کاربردهای هورمون اتیلن :

٭ اتیلن می تواند در میوه هایی مانند سیب و گلابی، در غلظت های بالا باعث ریزش برگ ها و میوه ها شود و در میوه هایی مانند موز و طالبی باعث رسیدن زودهنگام آن ها شود.

٭ اتیلن جوانه زدن در غلظت های کم را سبب شده و در گیاهانی که رشد عمودی دارند، باعث رشد شاخه ها به شکل افقی می شود.

٭ اتیلن می تواند در انبار و یا روی درخت باعث رسیدن کامل میوه ها شود و در میوه هایی چون مرکبات و هلو باعث رنگ بهتر آن ها شود.

٭ این هورمون مقاومت میوه ها در انبار را بالا برده و دوره نهالی را در درختان کم می کند.

٭ اتیلن می تواند تولید گل ماده نسبت به نر را زیاد کرده و جنسیت را در خیار تعیین کند.

۱۱- هورمون گیاهی اسید آبسیزیک :

اسید آبسیزیک که یک مهارکننده رشد است می تواند باعث ریزش برگ ها در ساقه شود و تشکیل غده های سیب زمینی را سبب شود. این هورمون صد برابر نسبت به مهار کننده های طبیعی قویتر است. وقتی شرایط برای گیاهان نامساعد باشد، مانند خشکی آب، کمبود آب و مواد معدنی، سرد شدن هوا و کوتاه شدن روزها پیش آمد، میزان هورمون اسید آبسیزیک زیاد شده و رشد و تکثیر گیاهان کاهش می یابد. میزان اسید ابسیزیک در برگ های پیر و میوه ها بیشتر است. همچنین این هورمون می تواند سنتز RNA و پروتئین را در گیاه متوقف کند.