سیستم ایمنی بدن چیست؟ ـ و چگونه کار می کند؟

سیستم ایمنی بدن مجموعه ای از سلول ها، اندام ها و پروتئین ها است که با عملکرد های مختلف در برابر باکتری ها، ویروس ها، انگل ها، قارچ ها و سایر میکروب ها، مقاومت کرده و بدن را از حمله و آسیب آن ها حفظ می کند. این سیستم در علوم پایه ششم معرفی شده است. با خواندن این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک با سیستم ایمنی بدن و چگونگی کارکرد آن آشنا می شویم.

فهرست مطالب :

۱- سیستم ایمنی بدن چیست؟

۲- دفاع ذاتی یا غیر اختصاصی

۱-۲- اولین خط دفاعی بدن

۲-۲- دومین خط دفاعی بدن

۳- دفاع اختصاصی یا ایمنی اکتسابی

۱-۳- ایمنی هومورال

۲-۳- ایمنی سلولی

۴- گلبول های سفید

۱-۴- انواع  فاگوسیت ها

۲-۴- لنفوسیت ها

۵- اختلالات سیستم ایمنی بدن

۱-۵- خود ایمنی

۲-۵- آلرژی

۱- سیستم ایمنی بدن چیست ؟

دستگاه ایمنی بدن سیستمی است که مانع از ورود عوامل بیگانه و بیماری زا به بدن می شود و به صورت ارگان ها، پروتئین ها و سلول هایی در سراسر بدن پراکنده شده است. در صورتی که این عوامل بیماری زا وارد بدن شوند، دستگاه ایمنی بدن با مکانیسم های مختلف به نابود کردن و کشتن آن ها می پردازد. این سیستم شامل دو خط دفاعی اختصاصی یا تطبیقی و غیراختصاصی یا ذاتی است و به کمک این دو خط، سلامت بدن را تأمین می کند.

۲- دفاع ذاتی یا غیراختصاصی :

این سیستم دفاعی نمی تواند میکروب های مختلف را از هم تشخیص دهد و با یک مکانیسم، به مبارزه با این میکروب ها می پردازد. دفاع ذاتی از بدو تولد در همه جانوران وجود دارد. پوست، لایه های مخاطی در دستگاه گوارش، دستگاه تنفسی از بینی تا نایژک های انتهایی، دستگاه تناسلی و مجاری ادراری اجزایی از این سیستم دفاعی بدن هستند. فاگوسیت ها نیز یکی از اجزای اصلی این سیستم هستند، که بعد از شناسایی عامل بیگانه، آن را فاگوسیت کرده و به درون خود می کشند و از این راه سلول بیگانه را از بین می برند.

۱-۲- اولین خط دفاعی بدن :

بزرگ ترین و وسیع ترین ارگان بدن که عضو مهمی از سیستم ایمنی بدن نیز می باشد، پوست است. این اندام از ورود پاتوژن ها و عوامل خارجی به بدن جلوگیری کرده و مانعی فیزیکی در برابر این عوامل است و فقط در نقاط محدودی از بدن مثل چشم ها و دهان وجود ندارد. در قسمت هایی که با پوست پوشیده نشده اند، کار محافظت توسط مایع مخاطی، اشک و بزاق که حاوی آنزیم های از بین برنده ی دیواره سلولی عوامل بیگانه ای چون باکتری ها هستند، انجام می شود.

۲-۲- دومین خط دفاعی بدن :

پاتوژنی که بتواند از خط اول دفاع غیراختصاصی عبور کرده و وارد بدن شود، به خط دوم دفاع غیراختصاصی می رسد. این خط دفاعی شامل پاسخ التهابی، پاسخ دمایی، گلبول های سفید و پروتئین های مکمل است.

٭ پاسخ التهابی :

پاسخ التهابی یکی از راه های مقابله با عوامل بیگانه در خط دوم دفاع ذاتی می باشد، این پاسخ معمولا در هنگام ایجاد زخم رخ می دهد. سلول های آسیب دیده در محل زخم مثل ماست سل ها، هیستامین و مواد دیگری را ترشح می کنند، هیستامین ترشح شده موجب افزایش قطر رگ ها و در نتیجه افزایش حجم خون عبوری در محل جراحت می شود. مواد شیمیایی دیگری که از سلول های آسیب دیده ترشح می شوند نیز، باعث کشیده شدن گلبول های سفید با عمل دیاپدز (عبور از جدار رگ ها) و حمله آن ها به میکروارگانیسم ها می شوند و از این طریق، آن ها را از بین می برند. قرمزی، تورم و افزایش دما در محل جراحت، در پاسخ التهابی مشهود است.

۳- دفاع اختصاصی یا ایمنی اکتسابی :

در صورتی که عوامل بیماری زا از دو خط دفاع اختصاصی عبور کنند، با مکانیسم های دفاعی ایمنی اکتسابی مواجه می شوند. سلول های بدن ما دارای آنتی ژن (نشانه) هایی هستند که عامل تمایز و تشخیص آن ها از سلول های بیگانه است، سیستم ایمنی بدن نیز از راه شناخت این آنتی ژن ها، سلول های بدن را از عوامل بیگانه تشخیص داده و از طریق تولید پادتن توسط لنفوسیت ها اثر سلول های بیگانه را خنثی می کند و مانع فعالیت آن ها می شود.

با افزایش سن، واکسیناسیون و ابتلا به بیماری های مختلف، سلول های سیستم ایمنی بدن قوی تر و گسترده تر می شوند و تعداد زیادی پادتن متنوع تولید می کنند. همان طور که گفتیم آنتی ژن ها عامل شناسایی سلول های بیگانه هستند، این سلول ها سپس توسط دیگر سلول های سیستم ایمنی بدن یا آنتی بادی ها از بین می روند.

۱-۳- ایمنی هومورال :

پادتن هایی که در مایعات بدن مثل خون گردش می کنند موجب به وجود آمدن نوعی از ایمنی اکتسابی یا اختصاصی می شوند که، ایمنی هومورال نام دارد. در این ایمنی وقتی سلول های لنفوسیت B با عوامل بیگانه (پاتوژن) روبه رو شوند، با عمل آندوسیتوز آنتی ژن های بیگانه را به درون خود می کشند و نگه می دارند، سپس لنفوسیت های T کمکی وارد عمل شده و با دریافت این آنتی ژن ها و اجرای کمپلکس سازگاری ـ بافتی فعال می شوند. این لنفوسیت های  T کمکی دستور رشد و تکثیر لنفوسیت های B را از طریق تولید پروتئینی به نام سیتوکین صادر می کنند.

نکته :

در اثر تقسیم شدن سلول های لنفوسیت B، لنفوسیت های B خاطره و پلاسموسیت ها تولید می شوند.  لنفوسیت های B خاطره تولید شده غیر فعال شده و در بدن ذخیره می شوند تا در صورت حمله مجدد همان پاتوژن سریعا وارد عمل شده و از بدن محافظت کنند. پلاسموسیت ها هم با تولید پادتن و پخش آن در سراسر بدن، موجب نابودی پاتوژن ها می شوند. سلول هایی مثل لنفوسیت T کشنده و فاگوسیت ها نیز از دیگر سلول های فعال در ایمنی هومورال هستند که پاتوژن ها را شناسایی و نابود می کنند.

۲-۳- ایمنی سلولی :

ایمنی سلولی بدن، توسط لنفوسیت های T تامین می شود. سلول های T کشنده سم تولید می کنند و آن سم را به پاتوژن ها تزریق می کنند و موجب مرگ سلولی آن ها می شوند. سلول های T خاطره تولید شده، غیر فعال می شوند تا در حملات بعدی ذخیره شوند، سلول های T کمکی نیز از طریق تولید پروتئین سیتوکینین، موجب تحریک تولید لنفوسیت های T کشنده می شوند.

۴- گلبول های سفید :

گلبول های سفید یا لکوسیت ها در عروق خونی و لنفی گردش می کنند و به دنبال یافتن عوامل بیگانه هستند تا تکثیر شده و آن ها را نابود کنند، یا با فرستادن سیگنال، گلبول های سفید دیگر را برای مقابله با بیماری خبر کنند. ارگان های لنفاوی مثل طحال، تیموس، مغز استخوان و غدد لنفاوی نیز محل های ذخیره گلبول های سفید هستند. به طور کلی گلبول های سفید را به دو دسته فاگوسیت ها و لنفوسیت ها تقسیم بندی می کنند.

۱-۴- انواع  فاگوسیت ها :

٭ ماستوسیت ها : این گلبول های سفید دارای وظایفی مثل ترشح هیستامین در آلرژی و پاسخ های التهابی، کمک به ترمیم زخم ها و مبارزه با عوامل بیگانه هستند.

٭ ماکروفاژ ها : ماکروفاژ ها بیگانه خوار هستند و با عمل فاگوسیتوز پاتوژن ها را می بلعند و بدن را از سلول های مرده و فرسوده پاک می کنند.

٭ مونوسیت ها : بزرگ ترین گروه فاگوسیت ها هستند که در صورت خروج از رگ ها تبدیل به دندریت و ماکروفاژ می شوند.

٭ نوتروفیل ها : این فاگوسیت ها اختصاصا به باکتری ها حمله کرده و از متداول ترین انواع فاگوسیت ها هستند.

۲-۴- لنفوسیت ها :

لنفوسیت ها از مغز استخوان منشأ می گیرند و شامل دو نوع لنفوسیت  B و لنفوسیتT  هستند. لنفوسیت   Bدر مغز استخوان ساخته شده و در همان جا بالغ می شود و کار آن پیام رساندن به لنفوسیت T و آنتی بادی است ولی لنفوسیت T بعد از تولید در مغز استخوان به منظور بالغ شدن، توسط جریان خون به تیموس می رود و وظیفه آن از بین بردن سلول های در خطر بدن و پیام رسانی به سایر گلبول های سفید است.

۵- اختلالات سیستم ایمنی بدن :

به طور کلی زمانی که بخشی از سیستم ایمنی بدن به درستی کار نکند، فرد دچار نقص دردستگاه ایمنی می شود. این نقص سیستم ایمنی، شامل دو نوع اولیه و ثانویه است. نقص ایمنی اولیه در نوزاد هایی که با نبود و یا کمبود آنتی بادی به دنیا می آیند مشاهده می شود و موجب ضعیف بودن وی در برابر پاتوژن های مختلف می شود. گاهی دستگاه ایمنی بدن، در اثر بیماری های مختلف مختل می شود و توانایی خود در مقابله در برابر پاتوژن ها را از دست می دهد که به آن نقص ایمنی ثانویه می گویند. HIV نمونه ای از این بیماری ها است.

۱-۵- خود ایمنی :

حالتی که در آن سیستم ایمنی بدن سلول های خودی را بیگانه تلقی می کند و به آن ها حمله می کند، خود ایمنی نامیده می شود. این نوع اختلال در اثر عدم توانایی سلول های ایمنی در تشخیص سلول های خودی از پاتوژن ها به وجود می آید و باعث بروز بیماری های خود ایمنی می شود. بیماری های گریوز، روماتوئید، دیابت نوع ۱، آرتریت و سلیاک نمونه هایی از خود ایمنی هستند.

۲-۵- آلرژی :

در آلرژی، پاسخ بیش از حد دستگاه ایمنی بدن به نوعی آلرژن رخ می دهد، حتی به طوری که ممکن است آسیب جدی به بافت ها و سلول ها وارد شود. مثلا در شوک آنافیلاکتیکی بسیار خطرناک بوده و بدن در اثر پاسخ بیش از حد در برابر یک عامل طبیعی مثل دارو یا برخی غذا ها، دچار این شوک شده و به بافت های خود آسیب می رساند و ممکن است موجب ایجاد تورم شود.

آلرژن در افراد مختلف متفاوت است و می تواند گل یا گرده گل، دارو، برخی از غذاها، نیش حشرات، گرد و خاک و …. باشد و آلرژی به صورت های مختلف مثل تورم و قرمزی و التهاب در چشم، پوست و … نمایان می شود. گلبول های سفیدی به نام ماستوسیت در بروز آلرژی ایفای نقش می کنند به طوری که در صورت برخورد با عامل آلرژن هیستامین آزاد کرده و باعث بروز آلرژی می شوند.