فیتوشیمی (Phytochemistry) یا گیاه شیمی گرایشی از علم شیمی محسوب می شود که در مورد خواص شیمیایی و دارویی گیاهان و همچنین شناسایی و استخراج ترکیبات شیمیایی آنها مطالعه و بررسی می کند. این رشته در واقع یک گرایش ترکیبی از رشته بنیادی شیمی و علوم گیاه شناسی و داروسازی می باشد. در مقالات پیشین نشریه جهان شیمی فیزیک، درباره رشته های دانشگاهی شیمی، شیمی محض، شیمی کاربردی، شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی فیزیک، شیمی تجزیه، نانوشیمی و شیمی پلیمر مطالبی را مطرح کرده ایم. در این مقاله به معرفی گرایش فیتوشیمی در دانشگاه پرداخته می شود. لطفا با ما همراه باشید.
فهرست مطالب این مقاله
۱- مقدمه
۲- رشته فیتوشیمی در دانشگاه
۳- دوره های کارشناسی ارشد و دکتری فیتو شیمی
۱-۳- دوره کارشناسی ارشد گرایش فیتوشیمی
۲-۳- دوره دکتری گرایش فیتوشیمی
۴- گرایش فیتو شیمی برای چه کسانی مناسب است
۵- بازار کار و آینده شغلی فارغ التحصیلان رشته فیتوشیمی
مقدمه
همانطور که بیان شد، رشته فیتوشیمی به تحقیق و بررسی ترکیبات شیمیایی گیاهان همانند متابولیت های ثانویه گیاهی می پردازد. از جمله ترکیبات شیمیایی مهم گیاهان می توان به آلکالوئید ها، ترپنوئید ها، فلاونوئید ها و غیره اشاره کرد. این ترکیبات بعد از سنتز و یا استخراج در زمینه های مختلفی مانند صنایع دارویی، صنایع عطر سازی، محصولات آرایشی و بهداشتی و غیره کاربرد دارند.
از طرفی دیگر، مواد فیتو شیمیایی غنی از ویتامین، کلروفیل و یا مواد معدنی اند. گیاهان این ترکیبات را برای حفاظت از خود در برابر عوامل بیماری زا تولید می کنند. لازم به ذکر است که تحقیقات اخیر مشخص کرده است که این مواد، حتی برای حفاظت انسان در برابر بیماری نیز مفید می باشند.
رشته فیتوشیمی در دانشگاه
فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی رشته شیمی (تمامی گرایش ها)، می توانند در داخل و یا خارج از کشور در دو مقطع ارشد و دکتری فیتوشیمی به ادامه تحصیل بپردازند. پذیرش در این گرایش در دانشگاه های دولتی (روزانه و شبانه)، پیام نور، پردیس و دانشگاه آزاد صورت می گیرد. نحوه پذیرش در این گرایش هم به شکل قبولی در آزمون و هم به صورت بدون کنکور (بدون آزمون) و صرفا با سوابق تحصیلی (استعداد درخشان) انجام می گیرد.
این رشته دانشگاهی اهميت فوق العاده ای در صنعت داروسازی دارد. به بیان دیگر، علم فیتوشیمی با شیمی گیاهان دارویی ارتباط بسیار زیادی داشته و در نتیجه، ترکیبات گیاهی نقش مهم و بسزایی را در صنعت داروسازی ایفا می کنند. در حقیقت، یکی از مزیت های مهم و اساسی استفاده از گیاهان جهت تولید دارو، ارزان و طبیعی بودن فرآیند می باشد. به عنوان مثال، یک گیاه با ترکیب پیچیده را به سادگی و تنها با کمک نور، آب و هوا (محیط مناسب) می توان سنتز کرد. در حالیکه سنتز آن ماده در محیط آزمایشگاهی می تواند بسیار سخت و طاقت فرسا باشد. در واقع می توان گفت که این مزیت سبب ایجاد گرایش های فیتوشیمی و فارماکوگنوزی در دانشگاه های دنیا شده است.
از روش های معمول برای بررسی و شناخت ماده موثره دارویی در فیتوشیمی می توان به استخراج و جداسازی (جهت آماده سازی نمونه ها)، روش های شناسایی مانند کروماتوگرافی و یا الکترو فورز، تغلیظ (جهت افزایش حساسیت دستگاه های تجزیه ای) و آنالیز اشاره کرد. این روش ها در نهایت سبب شناخت فرمو‌ل های دقیق ساختاری و همچنین مسیرهای بیوسنتزی می گردد.
نکته
به طور کلی هم از نظر ساختار علمی و هم از نظر روش های اجرایی و همچنین اهداف پروژه ها، گرایش فیتوشیمی بسیار شبیه به گرایش فارماکوگنوزی از گرایش های تخصصی دارو سازی می باشد. بنابراین این دو گرایش می توانند همکاری های زیادی با یکدیگر داشته باشند و نتیجه کار آنها سبب ترکیب و همکاری رشته های شیمی و داروسازی شود.
دوره های کارشناسی ارشد و دکتری فیتوشیمی
اهمیت تحصیلات تکمیلی رشته فیتوشیمی، تربیت و پرورش شیمیدانانی با تفکرات خلاق و پویا برای کار در موسسات آموزشی، پژوهشی و یا شرکت ها و کارخانه های داروسازی کشور می باشد. در واقع فارغ التحصیلان این گرایش در زمینه گیاهان دارویی (جهت شناسایی و استخراج مواد موثره آنها) توانمند می باشند. با توجه به وضعیت آب و هوایی ایران، گیاهان دارویی متنوعی در کشور عزیزمان یافت می شوند. از آنجایی که ماده موثره بسیاری از آنها هنوز بررسی و مطالعه نشده است، بنابراین با سرمایه گذاری در این بخش و با توجه به پتانسیل بالای علمی ایران، می توان به آینده درخشان آن امیدوار بود.
به بیان دیگر، گروه فیتوشیمی با داشتن آزمایشگاه های پیشرفته (مجهز به وسایل استخراج، آنالیز ترکیبات گیاهان و همچنین مواد اولیه دارویی) و دستگاه های پیشرفته جهت شناسایی ترکیبات (مانند طیف سنج های جرمی، طیف سنج های نوری و اسپکتروسکوپی) مهارت کافی را در استخراج، اندازه گیری و همچنین شناسایی ترکیبات موثره گیاهان دارویی در مقیاس آزمایشگاهی و صنعتی را دارند. علاوه بر آن می توانند فرمولاسیون داروهای گیاهی را نیز به خوبی انجام دهند. از دانشکده های بسیار فعال در این زمینه می توان به دانشکده شیمی دانشگاه شهید بهشتی اشاره کرد.
دوره کارشناسی ارشد رشته فیتوشیمی
طول دوره فوق لیسانس رشته فیتوشیمی ۴ نیم سال تحصیلی می باشد. در موارد خاص و با تصویب شورای تحصیلات تکمیلی دانشکده، می تواند تا یک نیم سال بیشتر افزایش یابد. دوره کارشناسی ارشد به صورت آموزشی – پژوهشی است. در واقع دانشجویان با گذراندن دروس نظری و تئوری، انتخــاب استـاد راهنما، انتخــاب موضوع پایان نامه و در نهایت با دفاع از پایان نامه، این دوره را به اتمام می رسانند.
دروس دانشگاهی رشته فیتوشیمی در مقطع ارشد
- تعداد کل واحد های دوره کارشناسی ارشد گرایش فیتوشیمی ۲۸ واحد درسی است.
- دروس الزامی مشترک با سایر گرایش های شیمی ۹ واحد است که عبارتند از : شیمی تجزیه پیشرفته، شیمی آلی پیشرفته، شیمی فیزیک پیشرفته، شیمی معدنی پیشرفته.
- دروس الزامی تخصصی گرایش فیتوشیمی ۶ واحد است که عبارتند از : روش هاي سنتز مواد آلی و شیمی ترکیبات طبیعی.
- موضوع مخصوص گرایش (آماده سازی دانشجویان برای اجرای برنامه های پژوهشی مربوط به پایان نامه) ۳ واحد درسی.
- دروس انتخابی ۶ واحد درسی. از جمله دروس اختیاری مورد تدریس (به پیشنهاد استاد راهنما و تایید گروه آموزشی) در دوره ارشد فیتوشیمی می توان به مباحث نوین در فیتوشیمی، پیشرفت های اخیر در شیمی ترکیبات طبیعی، اصول بیوشیمی، شیمی دارویی، شیمی هتروسیکل، گیاه شناسی، شیمی فرآوری روغن های اسانسی، کاربرد روش های دستگاهی در جداسازی و شناسایی ترکیبات طبیعی، واکنشگاه ها (راکتورها) و شیمی سنتز ترکیبات طبیعی.
- سمينار ۱ واحد.
- پایان نامه ۶ واحد.
دوره دکتری رشته فیتوشیمی
فارغ التحصیلان دوره دکتری رشته فیتوشیمی می توانند علاوه بر فعالیت در تمام مراکز جذب فارغ التحصیلان دوره فوق لیسانس، در کارهای تحقیقاتی، مدیریت مراکز تحقیق و توسعه واحد های تولیدی و همچنین در تکمیل کادر هیات علمی دانشگاه ها و پژوهشگاه ها نیز نقش مهمی داشته باشند. لازم به ذکر است که فارغ التحصیلان تمامی گرایش های شیمی می توانند در مقطع دکتری رشته دانشگاهی فیتوشیمی تحصیل کنند.
دوره دکتری رشته فیتوشیمی نیز ۸ نیم سال تحصیلی است. در موارد خاص و با موافقت شورای تحصیلات تکمیلی – پژوهشی دانشکده، می تواند تا یک نیم سال بیشتر نیز افزایش یابد. افزایش بیش از این یک نیم سال مشمول مقررات دانشگاه خواهد بود. دوره دکتری نیز به صورت آموزشی – پژوهشی می باشد.
دروس دانشگاهی رشته فیتوشیمی در مقطع دکتری
- تعداد کل واحدهای دوره دکتری ۳۶ واحد درسی است.
- دروس جبرانی در صورتی ارائه می شوند که دانشجوی دکتری، این دروس را در دوره کارشناسی ارشد خود نگذرانده باشد. این دروس عبارتند از شیمی آلی پیشرفته، روش هاي سنتز مواد آلی و شیمی ترکیبات طبیعی.
- دروس الزامی تخصصی گرایش فیتوشیمی ۹ واحد می باشد که عبارتند از : بیوشیمی گیاهی، روش های پیشرفته اسپکترومتری جرمی، استرئوشیمی، بیوشیمی تکوینی، زیست شناسی گیاهی و روش های پیشرفته جداسازی و خالص سازی تركیبات طبیعی.
- دروس انتخابی ۹ واحد. از جمله دروس تخصصی اختیاری مورد تدریس (به پیشنهاد استاد راهنما و تایید گروه آموزشی) در دوره دکتری فیتوشیمی می توان به فارماکوگنوزی پیشرفته، ژنتیک شیمی گیاهی، روش های پیشرفته طیف سنجی رزونانس مغناطیسی هسته (NMR)، مباحث ویژه ۱ و مباحث ویژه ۲ اشاره کرد.
- سمينار ۲ واحد.
- پایان نامه ۲۰ واحد.
گرایش فیتو شیمی برای چه کسانی مناسب است
دانشجویان گرایش فیتوشیمی بايد به علم شيمی، گیاه شناسی (شناسایی و استخراج ترکیبات گیاهی)، داروسازی، آزمایشگاه و کارهای تحقیقاتی و آزمایشگاهی (پژوهش و تحقیق) علاقمند باشند. علاوه بر آن، این افراد باید صبور و با پشتکار باشند. از طرفی، این دانشجویان باید تسلط خوبی بر روی علوم شیمی و زبان انگلیسی نیز داشته باشد.
بازار کار و آینده شغلی فارغ التحصیلان رشته فیتوشیمی
فارغ التحصیلان گرایش فیتوشیمی می توانند در برخی از صنایع از جمله صنایع دارویی و صنایع تکمیلی بهداشتی – آرایشی، به عنوان طراح و سازنده، مدیر فنی و یا مسئول ارتقا دهنده کیفیت محصولات تولیدی فعال باشند.
به بیان دیگر می توان گفت که یک متخصص فیتوشیمی یا فیتوشیمیست، توانایی استخراج، تعیین ساختمان، سنتز مشتقات جدید، اندازه گيری و یا شناسايی ترکيبات موثره گياهان دارويی را در مقياس آزمايشگاهی و یا حتی صنعتی دارد. این متخصصان می توانند عضو مؤثری در مراکز تحقيقاتی شيمی دارويی و کارخانه ها یا شرکت های داروسازی باشند.
این افراد علاوه بر آنکه می توانند محقق و پژوهشگر علم گیاه شیمی باشند، توانایی ارائه خدمات آموزشی در مدارس، دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و مراکز آموزش عالی کشور را نیز دارند. از طرفی دیگر می توانند کسب و کار خودشان را به راه بیندازند. از جمله سایر فرصت های شغلی می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- تولید روغن های گیاهی و در نتیجه جایگزینی روغن های پایه شیمیایی با روغن های پایه گیاهی
- سنتز و نیمه سنتز ترکیبات طبیعی
- تشکیل بانک عصاره، اسانس و روغن های گیاهان بومی ایران برای استفاده در صنایع آرایشی-بهداشتی و داروسازی
- جایگزینی ترکیبات گیاهی با ترکیبات شیمیایی در محصولات دارویی
- غربال‌گری گیاهان از نظر اثرات زیستی و سپس شناسایی ترکیبات مؤثر
- کنترل کیفی و کمی گیاهان دارویی
- خالص‌سازی صنعتی ترکیبات طبیعی و دارویی
- تحقیق و پژوهش در خصوص بازیافت روغن های گیاهی
