غده لوزالمعده (پانکراس) چیست؟ – ساختار و عملکرد آن

غده لوزالمعده یا پانکراس یک غده مسطح بوده که در پشت معده و بالای شکم قرار گرفته و تنظیم کننده قند خون می باشد. این غده هم دارای بخش درون ریز است که تولید هورمون انسولین را بر عهده دارد و هم دارای بخش برون ریز است که تولید یک سری آنزیم برای هضم چربی ها، پروتئین ها و کربوهیدرات را بر عهده دارد. غده پانکراس در کتاب علوم پایه های هفتم و هشتم معرفی شده است. برای شناخت بهتر این غده و آشنایی با ساختار و نحوه عملکرد این غده این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک را دنبال کنید.

غده لوزالمعده چیست؟

غده لوزالمعده یکی از غدد مهم در بدن است چون از نقش های مهمی که دارد تولید انسولین و هضم غذا می باشد که در متابولیسم بدن بسیار مهم و ضروری می باشند. این غده در سمت چپ بدن و در قسمت بالای شکم و پشت معده قرار دارد. این غده با طول ۱۲ تا ۱۵ سانتی متری، به شکل ماهی بوده که سر آن به سمت روده کوچک و مرکز شکم است. از این قسمت است که معده به روده کوچک متصل می شود. پانکراس دارای عملکرد غدد درون ریز و برون ریز می باشد. تولید هورمون هایی نظیر انسولین به داخل جریان گردش خون از عملکردهای درون ریز آن و تولید آنزیم های گوارشی نیز از فعالیت های برون ریزی آن می باشد.

ساختار یا آناتومی غده پانکراس

پانکراس که به صورت افقی در بالای شکم قرار گرفته را می توان به بخش های سر، بخش uncinate، گردن، بدنه و دم تقسیم کرد. قسمت سر آن دربالای اثنی عشر و در سمت راست بدن است. بعد از سر به صورت عرضی قسمت گردن است که که ۲ سانتی متر طول دارد. شریان مزانتیک فوقانی، ورید و منشاء ورید پورتال کبدی بعد از قسمت گردن پانکراس هستند. به قسمت میانی بین گردن و دم، بدنه گفته می شود. این بخش دارای دو رویه قدامی و پشتی، و دو مرز فوقانی و تحتانی است. در عقب بدنه پانکراس ورید پشت، شریان مزانتیک فوقانی و عروق کلیوی چپ قرار دارد. دم پانکراس بخش انتهایی و باریک این غده بوده و به سمت چپ شکم و در نزدیکی طحال است.

بیشتر از ۹۵ درصد این غده دارای بافت برون ریز بوده و بقیه ی قسمت آن سلول های غده های درون ریز را دارند، به همین دلیل پانکراس دارای دو عملکرد متفاوت است. به سلول های بخش درون ریز که شبیه خوشه انگور است جزایر لانگرهانس می گویند و همان طور که گفته شده مسئول ترشح هورمون انسولین می باشند. مانند غدد فوق کلیوی دور پانکراس را بافت همبندی احاطه کرده است.

مجاری لوزالمعده

این مجرا در کل طول پانکراس امتداد یافته است و از قسمت انتهایی با اتصال به مجرایی دیگر باعث انتقال صفرا به دوازدهه یا اثنی عشر می شود. این مجرا قبل از این که صفرا را داخل اثنی عشر بریزد با مجرای صفرا یکی می شود. در بافت لوزالمعده که بافت غده ای می باشد، جزایر لانگرهانس با سلول های درون ریز خود، توسط رگ های خونی در بر گرفته شده اند. چون وقتی هورمون ها از این سلول ها ترشح می شوند به داخل این رگ های خونی وارد شده و به سلول های هدف منتقل می شوند.

سلول های تشکیل دهنده غده لوزالمعده

در این غده ۴ نوع سلول وجود دارند. سلول های بتا که در قسمت وسط این غده هستند و بیشترین درصد (۷۰ درصد) این سلول ها را تشکیل می دهند. در مرکز این بخش انسولین متبلور توسط هاله ای کم رنگ فرا گرفته شده است. ترشح هورمون های انسولین از این بخش با زیاد شدن مقدار قند خون تحریک می شود. سلول های بعدی آلفا هستند که ۱۵ تا ۲۰ درصد از سلول های تشکیل دهنده پانکراس را شامل می شوند. مرکز این سلول ها بزرگتر و هاله ی اطراف آن ها رقیق تر بوده و از آن ها گلوکاگون ترشح می شود. طرز قرار گرفتن آن ها محیطی است و کاهش قند خون باعث تحریک ترشح آن می شود.

سلول های دلتا که ۵ تا ۱۰ درصد این سلول ها را تشکیل داده اند، سوماتواستاتین ترشح می کنند. طرز قرار گیری آن ها به طور پراکنده و حاشیه ای است. در نهایت بخش چهارم سلول های پپتیدی هستند که در سر پانکراس و ۵ درصد این سلول ها را تشکیل داده و پلی پپتیدها را تولید می کنند.

عملکرد پانکراس (بخش درون ریز و برون ریز)

غده پانکراس همان طور که در بالا اشاره شده دارای دو بخش برون ریز و درون ریز می باشد. بخش برون ریز (۹۵ درصد) آنزیم های گوارشی را تولید می کنند. به این ترتیب که بعد از ورود غذا به معده و تجزیه غذا با اسیدهای گوارشی، بعد از این که غذا وارد دوازدهه شد، اینجاست که با ورود صفرا از کبد، آنزیم های پانکراس نیز وارد دوازدهه می شوند. در بخش برون ریز آنزیم های مختلفی برای هضم مواد غذایی مختلف تولید می شود. مثلا تریپسین و کیموتریپسین برای هضم پروتئین، لیپاز برای هضم چربی ها و آمیلاز برای هضم کربوهیدرات تولید می شود. بعد از تشکیل، این آنزیم ها وارد مجاری آن شده و با مجرای صفراوی یکی شده و وارد دوازدهه می شوند.

به مجموعه شیره لوزالمعده و صفراوی پانکراس آمپول (Vater) می گویند. در یک روز میزان شیره گوارشی که توسط لوزالمعده تولید می شود برابر ۲۲۷ گرم است.قسمت درون ریز (۵ درصد) پانکراس که گفته شد از جزایر لانگرهانس تشکیل شدند، دو هورمون انسولین و گلوکاگون را ترشح و وارد خون می کنند که به ترتیب باعث کاهش یا افزایش قند خون می شوند. بدین ترتیب وجود این بخش برای تنظیم قند خون برای کلیه ها، کبد و مغز لازم و ضروری است.

آنزیم های پانکراس

پروتئاز : آنزیم پروتئاز وظیفه هضم پروتئین ها را بر عهده دارد. چون اگر پروتئین ها هضم نشوند باعث ایجاد حساسیت می شوند. پروتئازها می توانند به جنگ باکتری ها نیز بروند.

لیپاز : آنزیم لیپاز باعث هضم چربی ها و تبدیل آن به اسیدهای چرب و کلسترول می شود و این کار را همراه صفرای تولید شده در کبد انجام می دهد. چون چربی ها و ویتامین های محلول در چربی در صورتی می توانند وارد خون شوند که لیپاز کافی تولید شود.

آمیلاز : آنزیمی که تجزیه کربوهیدرات ها را انجام داده و انرژی مورد نیاز بدن را تولید می کند آمیلاز است.

هورمون های غده لوزالمعده

هورمون هایی که در بخش درون ریز (جزایر لانگرهانس) لوزالمعده تولید می شود، انسولین، گلوکاگون و گاسترین و آمیلین می باشند. انسولین هورمونی است که با تبدیل قند به انرژی، مقدار قند خون را کاهش می دهد. طوری که اگر انسولین کافی در بدن تولید نشود با افزایش قند خون، فرد دچار بیماری دیابت می شود. اما هورمون گلوکاگون برعکس انسولین، موجب افزایش قند خون خون می شود. به این ترتیب که با کاهش سطح قند خون، این هورمون دستور آزادسازی قند ذخیره شده از کبد را صادر می کند. آمیلین هورمونی است که اشتها را کنترل می کند و گاسترین نیز تولید اسید را در معده تحریک می کند.

بیماری ها و اختلالات لوزالمعده یا پانکراس

چون لوزالمعده نقش مهمی در هضم غذا دارد اختلال در عملکرد آن، آسیب های جدی به بدن می زند. به برخی از بیماری های این غده در اینجا اشاره می کنیم.

پانکراتیت

از مهمترین این بیماری ها، پانکراتیت یا همان التهاب لوزالمعده است. مصرف نادرست الکل و سنگ کسیه صفرا از مهمترین علل آن می باشد. اگر مجاری لوزالمعده توسط سنگ صفرا گرفته شود، اوریون، تومور، آسیب یا زخم پانکراس، عفونت شدید باکتریایی، آسیب به شکم، افزایش میزان کلسیم، تروما و داروها می توانند از دلایل ابتلا به پانکراتیت باشند. این بیماری می تواند در نوع حاد (ناگهانی و شدید) و یا مزمن (تداوم التهاب) باشد و در زنان دو برابر مردان و بیشتر در بزرگسالان اتفاق می افتد.

از علایم حاد این بیماری می توان به تب، تهوع، فشار خون پایین، کبودی در پهلوها، درد شکم و استفراغ را می توان نام برد. از علایم پانکراتیت مزمن اسهال (مدفوع بدبو و چرب)، دیابت، کاهش وزن (سوء هاضمه)، زردی و درد شکم را می توان نام برد. برای مداوای پانکراتیت حاد تجویز مسکن و استفاده از مایعات و در صورت عفونت، جراحی استفاده می شود. درمان پانکراتیت مزمن که بیشتر ارثی است با داروهای ضد درد، مکمل های آنزیمی، رژیم غذایی کم چرب و جراحی انجام می شود.

سرطان لوزالمعده

به رشد کنترل نشده سلول های پانکراس تومور یا سرطان پانکراس می گویند. علت ابتلا به سرطان مشخص نیست ولی از علل سرطان پانکراس می توان بیشتر عوامل ژنتیکی، سیگار کشیدن، سرطان روده بزرگ، سرطان پستان، پانکراتیت مزمن و افزایش سن را نام برد. از علایم این بیماری درد در ناحیه بالای شکم، اسهال، کاهش شدید وزن و یرقان و زردی پوست است. این بیماری تا زمانی که وارد مرحله پیشرفته شود قابل شناسایی نیست. از راه های درمانی این بیماری می توان به مصرف مکمل های آنزیمی، بای پس صفراوی جراحی، پرتو درمانی و شیمی درمانی اشاره کرد.

دیابت

دو نوع دیابت وجود دارد. دیابت نوع ۱ که مربوط به سیستم ایمنی بدن است. در این نوع از دیابت سلول های بتای پانکراس توسط سیستم ایمنی بدن مورد حمله واقع شده و از بین می روند و نمی توانند انسولین تولید کنند. در دیابت نوع ۲ توانایی هضم مواد غذایی و مصرف گلوکز توسط سلول های کبد و چربی از بین رفته و پانکراس با تولید انسولین بیشتر ولی نه به اندازه کافی، نمی تواند مقدار قند خون را کنترل کند.

عوارضی که سطح بالای قند در خون ایجاد می کند می تواند آسیب به کلیه ها و آسیب های عصبی باشد. در بیمار دیابتی اختلال در کار گلومرول های کلیه ممکن است باعث از بین رفتن کلیه ها شود. همچنین در دیابت ممکن است اعصاب بدن دچار آسیب شود. مثلا بی حسی در انگشتان دست و پا، ضعف عضلانی، احساس سوزش قسمت های مختلف بدن، اختلال در نعوظ مردان و زخم روی پاهامی تواند از عوارض آن باشد.

در بیماران دیابتی با دفع گلوگز از طریق ادرار، چربی های ذخیره شده با تبدیل به اسیدهای چرب انرژی مورد نیاز بدن را تامین کرده و چربی خون بالا می رود. همچنین در این بیماران با دفع قند و دفع آب زیادی از کلیه ها، فرد دچار تشنگی می شود و این بیماران لاغر با وجود اشتهای زیاد هستند.

برای درمان پانکراس چه بخوریم

پانکراتیت به التهاب پانکراس گفته می شود و می تواند باعث درد شدید شکم، حالت تهوع، استفراغ و سایر مشکلات گوارشی شود. اگر این وضعیت به سرعت کنترل نشود، می تواند منجر به عوارض شدید مانند سرطان پانکراس و حتی مرگ شود. اتخاذ یک رویکرد غذایی مناسب برای به حداقل رساندن خطر تشدید پانکراتیت و مدیریت موثر این بیماری بسیار مهم است. یک رژیم غذایی مناسب برای پانکراتیت معمولاً شامل خوردن وعده های غذایی کم چرب، انتخاب وعده های کوچک و مکرر در طول روز و اطمینان از هیدراتاسیون کافی است. محدود کردن یا حذف مصرف الکل و اجتناب از غذاهای پرچرب و فرآوری شده می تواند فشار روی پانکراس را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. ترکیب میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و پروتئین ‌های بدون چربی در رژیم غذایی می ‌تواند از سلامت پانکراس و سلامت کلی حمایت کند.

هنگامی که پانکراتیت تشخیص داده می شود، ایجاد تغییرات خاص در رژیم غذایی برای مدیریت موثر این بیماری مفید و ضروری است. در ابتدا، پزشکان ممکن است یک رژیم غذایی مایع رقیق را برای استراحت پانکراس قبل از معرفی مجدد تدریجی غذاهای جامد توصیه کنند. غذاهایی که به راحتی هضم می شوند، کم چرب هستند و بیش از حد فرآوری نشده اند، باید جزء اصلی رژیم غذایی باشند. این شامل وعده های غذایی غنی از سبزیجات و میوه ها، پروتئین های بدون چربی مانند مرغ یا ماهی و غلات کامل است. غذاهایی که باید از آنها پرهیز کرد، غذاهایی هستند که چربی بالایی دارند، از جمله غذاهای سرخ شده، لبنیات پرچرب و تکه های خاصی از گوشت.

علاوه بر این، نظارت بر اندازه وعده‌ها و انتخاب وعده‌های غذایی کوچک‌تر و مکرر می‌تواند به مدیریت علائم گوارشی کمک کرده و اطمینان حاصل کند که لوزالمعده بیش از حد بار نمی‌شود. توجه به این تغییرات رژیم غذایی می تواند به طور قابل توجهی علائم را کاهش دهد و از تشدید بیشتر پانکراتیت جلوگیری کند.