غده هیپوتالاموس چیست؟ – عملکرد و انواع هورمون های آن

غده هیپوتالاموس غده ای در مغز است که در زیر تالاموس قرار داشته و بسیاری از فرآیندهای بدن مانند ترشح هورمون های هیپوفیز را کنترل می کند. از فعالیت های مهم این غده این است که بدن را در حالت پایدار و ثابتی نگه می دارد و به عبارتی بدن را در حالت هومئوستاز قرار می دهد. معرفی هیپوتالاموس در کتاب علوم پایه هشتم بیان شده است. برای شناخت بیشتر این غده و کارهای مختلفی که بر تنظیم بدن دارد، این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک را همراهی کنید.

محل قرار گیری غده هیپوتالاموس

محل قرارگیری غده هیپوتالاموس در قسمت بالای غده هیپوفیز و زیر تالاموس، در ناحیه دوم مغز می باشد. این غده ۵ گرم وزن داشته و با ساختار پیچیده و اندازه ی بادامی که دارد، قسمت های مختلف آن نقش های بسیار مهمی در بدن دارند. این غده دارای هسته های متعددی است و از طریق ساقه ی هیپوفیزی به غده هیپوفیز مربوط می شود که از این طریق باعث ارتباط دستگاه عصبی به دستگاه غدد درون ریز می باشد (ارتباط عصبی و خونی برقرار می شود).

ساختار و آناتومی غده هیپوتالاموس

هیپوتالاموس دارای سه بخش مامیلاری (Mamillary)، بینایی (Optical) و برجسته پاک کردن تصویر شاخص یا توبرال (Tuberal) است. در برش عرضی هیپوتالاموس دارای سه بخش دور بطنی (Periventricular)، میانی (Medial) و جانبی (Lateral) می باشد. ناحیه بطنی که در کنار بطن سوم قرار دارد، دارای ضخامت کمی است. تعدادی هسته در ناحیه میانی هیپوتالاموس بوده و منبع ساقه هیپوفیز از قسمت میانی هیپوتالاموس است. ناحیه جانبی در واقع همان برجستگی میانی بوده که ترشحات نورون ها بعد از ریخته شدن به این بخش، توسط ارتباط عصبی – رگی که بین هیپوتالاموس و هیپوفیز وجود دارد، به هیپوفیز قدامی برده می شوند.

نواحی مختلف هیپوتالاموس

ناحیه قدامی یا دور بطنی دارای سه بخش است. بخش اول پری اپتیک که با هسته های خود دمای بدن را تنظیم می کند. بخش دوم بخش میانی است که ۵ هسته دارد که ترشح هورمون های گنادوتروپی، وازوپرسین، اوکسی توسین، تیروتروپین، کورتیکوتروپین و … را برعهده دارد. بخش جانبی با هسته هایی است که نورون های اورکسین از آن ها تولید می شود.

بخش میانی که خود متشکل از دو بخش است. بخش میانی این بخش با ۳ هسته است که فشار خون، ضربان قلب، احساس سیری، تغذیه، هورمون رشد و … را تنظیم می کنند. بخش جانبی این بخش دارای دو هسته هستند که یکی از آن ها نورون های اورکسین تولید می کند.

ناحیه پشتی هیپوتالاموس نیز دارای دو بخش میانی و جانبی است. بخش میانی دارای دو هسته هستند که حافظه، افزایش فشارخون، لرزیدن بدن و ترشح وازوپرسین را کنترل می کند. بخش جانبی نیز دو هسته دارد که اول اینکه منبع نورون های اورکسین بوده و دوم کنترل تحریک جنسی، خواب، یادگیری و … را تنظیم می کند.

کارکردهای غده هیپوتالاموس

یکی از عملکردهای مهم هیپوتالاموس این است که بدن را در حالت متعادل و هومئوستاز نگه دارد. در هنگام واکنش های مختلف بدن، قسمتی از پیام به هیپوتالاموس رفته و باعث تحریک بخش هایی از این غده می شود. هیپوتالاموس به عنوان یک واسطه بین سیستم عصبی و غدد درون ریز، با ترشح نورون های خاص و تحریک ترشح هورمون های غدد درون ریز (هیپوفیز)، بدن را وادار به پاسخ به این پیام ها می کند به عبارتی دیگر هیپوتالاموس با دریافت اطلاعات از وضعیت داخلی بدن، برای حفظ هومئوستازی و تعادل بدن تغییرات لازم را سبب می شود.

بعضی از فعالیت های بدن که تحت تاثیر هیپوتالاموس هستند عبارتند از : خستگی، تنظیم فعالیت جنسی، تنظیم دمای بدن، تنظیم گرسنگی و تشنگی، تولید آنزیم های گوارشی، تنظیم خواب، تنظیم فعالیت و ترشح هورمون های هیپوفیز، سیستم گردش مواد در بدن، حفظ هومئوستازی (در نتیجه فرآیندهایی چون تنظیم فشارخون)، زایمان، تعادل مایعات بدن، تنظیم خلق و خو و … هستند.

کنترل فعالیت های بدن

این غده به عنوان ترموستات بدن، حرارت خون را با تولید گرما افزایش می دهد و با گشاد کردن رگ ها و تعریق می تواند دمای بدن را کم کند. بدین ترتیب که اگر دمای بدن بالاتر از ۳۷ درجه سانتی گراد باشد با فرستادن سیگنال هایی به غده های تعریق آن ها را فعال می کند. وقتی هم که دمای بدن پایین تر از حد طبیعی باشد با فرستادن سیگنال های حرکت به ماهیچه ها و افزایش فعالیت آن ها، دمای بدن را بالا می برد. به این ترتیب دمای بدن را متعادل و ثابت نگه می دارد.

وقتی شخص گرسنه است پیامی به این غده فرستاده می شود. به این ترتیب که معده در حالت خالی بودن هورمون گرلین را آزاد کرده به هیپوتالاموس می فرستد و این غده نیز با ترشح هورمون هایی به این پیام پاسخ می دهد. بعد از خوردن غذا و ترشح هورمون لپتین توسط چربی ها، هیپوتالاموس پیام سیری را منتقل می کند.

ترشح هورمون ها از غده هیپوتالاموس

در هیپوتالاموس دو دسته سلول عصبی برای ترشح هورمون ها وجود دارد. یک دسته ترشح هورمون هایی را برعهده دارند که با وارد شده به لوب پشتی هیپوفیز، از طریق ساقه ی هیپوفیزی، از آن جا وارد خون می شوند. از این دسته هورمون ها می توان به هورمون اکسی توسین که در زایمان باعث انقباض رحم می شود و هورمون آنتی دیورتیک (ضد ادرار) که باعث تجمع آب در کلیه ها می شود، اشاره کرد. هورمون های محرک و بازدارنده ای از دسته بعدی سلول های عصبی هیپوتالاموس ترشح می شود که به لب قدامی و جلویی هیپوفیز منتقل می شوند. این انتقال از طریق رگ های موجود در ساقه هیپوفیزی انجام می شود. وظیفه این هورمون ها تنظیم هورمون های رشد، پرولاکتین، غده تیروئید، غده آدرنال و غدد جنسی را برعهده دارد.

برخی از هورمون های ترشح شده از غده هیپوتالاموس

٭ هورمون آزاد کننده گنادوتروپین ها یکی از این هورمون ها می باشد که باعث ترشح هورمون های لوئینه کننده (LH) و محرک فولیکول (FSH) از هیپوفیز می شود که در مردان و زنان وظیفه بلوغ و تحریک سلول های جنسی و ترشح هورمون های جنسی (تستوسترون، استروژن و پروژسترون) را بر عهده دارند.

 

٭ هورمون آزاد کننده تیروتروپین که تحریک هورمون های تیروئید (TSH) را باعث می شود. این هورمون ها سوخت و ساز بدن و سلامت دستگاه گوارش و … را کنترل می کنند.

٭ هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین در پاسخ به وضعیت احساسی و فیزیکی و همچنین تنظیم سوخت وساز بدن دخالت داشته و تحریک اضطراب را کنترل می کند.

٭ هورمون آزاد کننده هورمون رشد که کنترل رشد و نمو در کودکان و سوخت و ساز در بزرگسالان را بر عهده دارند.

٭ هورمون سوماتواستاتین هورمون مهارکننده رشد و نمو بوده و همچنین باعث تحریک تیروئید می شود.

٭ هورمون مهارکننده پرولاکتین (دوپامین) که ترشح پرولاکتین از هیپوفیز میانی را مهار می کند و دستور تولید یا توقف شیر مادر را به هیپوفیز می دهد.

٭ هورمون اکسی توسین که کنترل تولید مثل و آزاد کردن شیر مادر را تنظیم می کند.

٭ هورمون آنتی دیورتیک که جمع کننده ادرار بوده و تنظیم سطح آب بدن را با کنترل فشار خون بر عهده دارد.

اختلالات مربوط به هیپوتالاموس

به بیماری که عملکرد و فعالیت غده هیپوتالاموس را دچار مشکل می کند، بیماری هیپوتالامیک می گویند. چون بین هیپوتالاموس و هیپوفیز رابطه ی زیادی وجود دارد این بر هم خوردن تعادلات را اختلالات هیپوتالاموس – هیپوفیز نیز می نامند و از راه آزمایشات هورمونی مشخص می شوند. این بیماری ها می توانند دلایل مختلفی چون ارتباط ژنتیکی، جراحی، تومورها، پرتو درمانی، صدمه به سر و … داشته باشند. مشکلات هیپوتالاموسی در کودکان که حس بویایی را در آن ها از بین برده و ترشح غدد جنسی را کم می کند، از سندرم کالمن ایجاد می شود. سندرم پرادر- ویلی نیز باعث مختل شدن فعالیت هیپوتالاموس و به هم خوردن حس سیری می شود و این عوامل چاقی و کوتاهی قد را در پی خواهد داشت. یکی دیگر از این اختلالات دیابت بی مزه است که تکرر ادرار در نتیجه کاهش ترشح هورمون وازوپرسین، باعث می شود.

توجه :

از علت های دیگر می توان عفونت و تورم (التهاب)، آهن بیش از حد، خون ریزی، پرخوری، بی اشتهایی و … را نام برد.

علائم اختلال در غده هیپوتالاموس

این علائم می تواند با توجه به تاثیراتی که بر غده هیپوفیز و یا قسمت های مختلف بدن می گذارد، متفاوت باشد. این علائم عبارتند از : حساسیت به گرما، افزایش یا کاهش وزن بدون داشتن دلیل خاصی، به هم خوردن دمای بدن، فشار خون بالا یا پایین، ناتوانی جنسی، سرگیجه، تشنگی بیش از حد، مشکلات عاطفی، اضطراب زیاد و … هستند.

بیماریهای هیپوتالاموس

هیپوتالاموس گاهی اوقات ممکن است مشکلاتی داشته باشد که منجر به بیماری شود. هر گونه مشکل در هیپوتالاموس ممکن است باعث آسیب به غده هیپوفیز نیز شود. تغییرات در سطوح هورمونی باعث بروز برخی بیماری ها می شود. بیماری های هیپوتالاموس شامل موارد زیر است: ‌

چاقی هیپوتالاموس: گاهی اوقات، آسیب هیپوتالاموس باعث ایجاد مشکلاتی با گرسنگی می شود و ممکن است علائمی مانند اشتهای غیرقابل کنترل، افزایش وزن سریع، نرخ متابولیسم پایین و بسیاری موارد دیگر را ایجاد کند. اینها ممکن است منجر به افزایش وزن و چاقی شوند.

سندرم کالمن: این یک اختلال ارثی است که باعث تاخیر در بلوغ و از دست دادن بویایی می شود. اختلال در عملکرد هیپوتالاموس می تواند باعث سندرم کالمن شود و هیپوتالاموس را تحت تاثیر قرار دهد. در نتیجه، بدن قادر به تولید هورمون کافی برای حمایت از رشد جنسی نیست. برخی از علائم عبارتند از فقدان پریود، مشکلات کلیوی، آلت تناسلی کوچک، نداشتن یا کوچک بودن سینه، شکاف لب، شکاف کام، مشکلات شنوایی، یا بیضه های نزول نکرده.

آمنوره عملکردی هیپوتالاموس: وقتی بدن انسان انرژی کافی از غذا دریافت نمی کند، مقدار زیادی کورتیزول تولید می کند و پیوند هیپوتالاموس-تخمدان را ضعیف می کند. این باعث کاهش سطح هورمون، اختلال در تخمک گذاری و از دست دادن قاعدگی می شود. به این حالت آمنوره ثانویه نیز گفته می شود. ‌

سندرم هورمون ضد ادرار نامناسب: این وضعیت منجر به کاهش الکترولیت و افزایش سطح هورمون ضد ادرار می شود. سکته مغزی، عفونت یا سرطان به طور معمول به هیپوتالاموس آسیب می رساند. سطوح پایین سدیم ناشی از بیش از حد این هورمون می تواند منجر به ضعف، خستگی، سردرد، مشکل در تفکر و استفراغ شود.

دیابت بی مزه مرکزی: این نوع نادر دیابت است که سیستم ایمنی بدن را به هیپوتالاموس آسیب می رساند. هنگامی که هیپوتالاموس به طور موثر کار نکند، هورمون ضد ادرار – وازوپرسین را تولید نمی کند، که به فرآیند تصفیه و هیدراتاسیون کلیه کمک می کند. این امر باعث تکرر ادرار و تشنگی در فرد مبتلا می شود.