غده هیپوفیز چیست؟ – و هورمون های آن کدامند؟

غده هیپوفیز غده ای درون ریز و زیرمغزی مهم است که داخل استخوان پروانه ای قرار دارد و هورمون های زیادی را در خون آزاد می کند. این هورمون ها بسیاری از فعالیت های بدن از جمله فعالیت غدد درون ریز دیگر را کنترل می کنند. در کتاب علوم پایه هشتم این غده که غده اصلی و رئیس بدن خوانده می شود، معرفی و توضیح داده شده است. برای شناخت بیشتر هیپوفیز که تحت تاثیر غده هیپوتالاموس است، با این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک با ما همراه باشید.

 

 

۱- غده هیپوفیز چیست؟

هیپوفیز یکی از غدد درون ریز و زیرمغزی است که گرد و کوچک بوده و یکی از غدد مهم و اصلی از غدد درون ریز است. این غده هورمون هایی را که ترشح کرده و وارد سیستم گردش خون می کند و در بسیاری از متابولیسم های بدن دخالت کرده و نحوه عملکرد غده های دیگر را کنترل و تنظیم می کند. از اعضا و غددی که تحت تاثیر هیپوفیز هستند می توان تیروئید، غده فوق کلیوی، اندام های تولید مثل و… را نام برد. این غده کوچک که ۰,۵ تا ۱,۵ گرم وزن دارد داخل حفره استخوان پروانه ای در جمجمه قرار دارد. این غده با غده هیپوتالاموس به هم متصل بوده و مقدار ترشح هورمون های هیپوفیز، با این غده کنترل می شود.

۲- محل غده هیپوفیز :

جایگاه این غده در مرکز جمجمه و زیر مغز است. این غده دقیقا زیر غده هیپوتالاموس واقع شده که به وسیله الیاف عصبی به هم مرتبط شده و هیپوتالاموس کنترل ترشح هورمون های آن را بر عهده دارد. این غده در اتصال با کف بطن سوم مغز، در همه ی مهره داران می باشد.

۳- ساختار هیپوفیز :

هیپوفیز از سه بخش به نام های لوب قدامی (بخش جلو)، لوب میانی و لوب خلفی (بخش پشتی) تشکیل شده است. بزرگترین بخش در هیپوفیز لوب قدامی است که هورمون های ترشحی آن با هورمون های آزاد کننده هیپوتالاموس کنترل می شوند. هورمون هایی که در رشد، تولید مثل، بلوغ جنسی و… تاثیر دارند نمونه هایی از این هورمون هاست. بخش پشتی یا خلفی هیپوفیز را نمی توان ساختار غده ای دانست و این بخش از آکسون های عصبی تشکیل شده که جسم سلولی این نورون ها در هیپوتالاموس است. به عبارتی هورمون های بخش پشتی هیپوفیز توسط جسم سلولی این نورون ها در هیپوتالاموس ساخته می شوند و به هیپوفیز منتقل می شوند. از هورمون های ترشحی این بخش اکسی توسین است.

توجه :

نقشی که لوب میانی در هیپوفیز دارد کاملا مشخص نیست ولی این بخش هورمون های محرک ملانوسیت، که کار تحریک سلول های بدن برای تولید رنگدانه های پوستی را انجام می دهند، را تولید می کنند. این هورمون ها در تغییر رنگ جانوران (رنگ سفید راسو در زمستان و رنگ تیره آن در تابستان) نقش دارند.

۴- هورمون های ترشح شده از لوب قدامی یا بخش پیشین هیپوفیز :

۴-۱- هورمون رشد یا سوماتوتروپین (GH) :

یکی از مهمترین هورمون های ترشح شده از بخش جلویی هیپوفیز است که نقش مهمی در رشد بدن بر عهده دارد. این هورمون جذب کلسیم، منیزیم و فسفات را در بدن افزایش داده و موجبات رشد استخوان ها، چه طولی و چه قطری را سبب می شود. با انتقال سریع اسیدهای آمینه به سلول های ماهیچه ای، ساخت فعال پروتئین توسط این هورمون انجام می شود. هورمون رشد با اتصال به پروتئین سوماتومدین بر سلول هدف اثر می گذارد. این پروتئین توسط کبد ساخته می شود. اگر مقدار هورمون رشد در کودکی بیش از حد باشد باعث ایجاد بیماری ژیگانتیسم و سپس آکرومگالی در بلوغ می شود و در صورت کم بودن این هورمون در کودکی بیماری نانیسم یا کوتولگی ایجاد می شود.

۴-۲- هورمون لوئینه کننده یا LH و محرک فولیکولی یا FSH :

هورمون های گلیکو پروتئینی جنسی هستند که فعالیت هایی چون تخمک گذاری در زنان، رشد پستان ها، علایم بلوغ در پسران، تحریک تولید اسپرم و … را کنترل می کنند. این هورمون ها با شروع دوره جنسی شروع به ترشح می کنند. LH ترشح استروژن از فولیکول، تخمک گذاری و ترشح استروژن و پروژسترون را در زنان و در مردان ترشح تستوسترون را از سلول های بیضه کنترل می کند. در زنان و مردان FSH برای رشد تخمدان ها و بیضه ها لازم و ضروری است. مقدار این هورمون در در زمان های مختلف دوره قاعدگی متفاوت است طوری که در زمان تشکیل تخمک بیشترین مقدار این هورمون ها ترشح می شود.

۴-۳- هورمون پرولاکتین :

هورمونی است که بعد از زایمان سلول های غدد شیری را تحریک کرده و بعد از تشکیل شیر، آن به داخل کیسه های شیری ریخته می شود.این هورمون که رشد پستان ها را در دوران بارداری باعث شده، با ترشح در خون مادر بعد از زایمان، فرمان تولید شیر را به غدد شیری می دهد. تولید تدریجی این هورمون در خون بعد از زایمان کم کم بوده و تا تاثیر بر غدد شیری یک تا دو روز طول می کشد، به همین دلیل است که یکی دو روز طول می کشد تا شیر از پستان مادر خارج شود.

۴-۴- هورمون محرک غده فوق کلیوی :

هورمونی است که باعث ایجاد هورمون کورتیزول و آلدوسترون می شود و آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) نام دارد. این هورمون محرک واکنش های استرسی بوده و این کار را با تنظیم مقدار گلوکز و متابولیسم آن در خون و فشار خون انجام می دهد. میزان ترشح کورتیزول در ساعات اولیه روز زیاد بوده و انتهای شب به کمترین حد خود می رسد. این هورمون هماهنگی سه غده ی هیپوتالاموس، هیپوفیز و فوق کلیوی را بر عهده دارد.

۴-۵- هورمون محرک تیروئید (TSH) :

هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) که تیروئید را به انجام فعالیت های خود تحریک می کند، در این بخش هیپوفیز تولید می شود و از مهمترین هورمون ها می باشد. هورمون ترشحی TRH از هیپوتالاموس میزان ترشح هورمون TSH را برعهده دارد که ۱۵ دقیقه بعد از ترشح آن در هیپوتالاموس، ترشح هورمون TSH به بیشترین مقدار خود می رسد.

۵- هورمون های ترشح شده از لوب خلفی یا پشتی هیپوفیز :

دو هورمون اکسی توسین (Oxytocin) و وازوپرسین (Vasopressin) یا آنتی دیورتیک (ADH) از بخش پشتی هیپوفیز ترشح می شود. هورمون اکسی توسین از طریق انقباض عضله های رحم امر زایمان را آسان کرده و همچنین در غدد پستانی باعث فوران شیر می شوند. این هورمون همچنین ورود اسپرم به لوله های رحم را راحت تر می کند. یکی دیگر از تاثیرات اکسی توسین در مغز باعث تحریک احساس عشق می شود. وازوپرسین یا ADH هورمونی است که باعث تجمع و جبس ادرار در کلیه ها هنگام بی آبی بدن می شود و یک ضد ادرار است. در این حالت سلول ها تغییر یافته و میزان نفوذ ادرار در لوله های جمع کننده ادرار زیاد می شود و آب را در خود نگه می دارند.

۶- نحوه عملکرد غده هیپوفیز :

اساس کار هیپوفیز با ترشح هورمون های مختلف از قسمت قدامی و خلفی خود است که تحریک آن ها با سیستم عصبی می باشد. همچنین این غده ها نسبت به هورمون های دیگری که در خارج سلول نیز وجود دارند واکنش نشان می دهند. این غده که یکی از غدد مهم در سیستم درون ریز است نقش مهمی در متابولیسم بدن دارند.

۷- ارتباط بین هیپوفیز و هیپوتالاموس :

هیپوتالاموس غده ای است که بین غدد درون ریز (هیپوفیز) و نورون های عصبی ارتباط برقرار می کند. بخشی از هیپوتالاموس هورمون های ADH و OXT را بعد از تولید به بخش جلویی هیپوفیز می فرستد. یکی از راه های انتقال این هورمون ها به بخش جلویی هیپوفیز از طریق انشعابی از رگ خونی هیپوفیز است که در هیپوتالاموس است. مویرگ های هیپوفیز بعد از متصل شدن به هم وارد جریان گردش خون می شوند. اما ارتباط هیپوتالاموس با بخش پشتی هیپوفیز با سلول های عصبی آکسون ها و از راه تحریک آکسون ها و تولید هورمون ها از انتهای آن ها به هیپوفیز است.

۸- اختلالات غده هیپوفیز :

هورمون های مختلفی که توسط هیپوفیز ترشح شده و هرکدام مسئول فعالیتی در بدن هستند، به هر دلیلی ترشح آن ها دچار عدم تعادل شود باعث بروز مشکلات در عملکرد آن ها می شود. به عنوان مثال کاهش یا افزایش تولید هورمون تحریک کننده تیروئید باعث بروز اختلال در فعالیت غده تیروئید شده و می تواند کم کاری یا پرکاری تیروئید را با بروز علایم مختلفی چون ضعف، خستگی، افزایش یا کاهش وزن و… را سبب شود.

کمبود هورمون وازوپرسین میزان ادرار خروجی را افزایش داده و فرد را تشنه تر می کند و بیماری دیابت بی مزه را سبب می شود. کاهش هورمون پرولاکتین شیردهی را کاهش و افزایش این هورمون سبب آمنوره (عدم قاعدگی در خانم ها) شده و همچنین باعث بزرگ شدن سینه در آقایان (ژنیکوماستی) می شود. کمبود دو هورمون جنسی LH و FSH باعث دوره های نامنظم قاعدگی، کاهش میل جنسی و… و افزایش ترشح این هورمون می تواند باعث ناباروری شوند. همان طور که در بالا نیز اشاره شد کاهش یا افزایش تولید هورمون رشد باعث بیماری های ژیگانتیسم، نانیسم یا آکرومگالی می شود.

۹- تومورهای هیپوفیز :

یکی از اختلالاتی که در هیپوفیز ممکن است اتفاق بیفتد، تومورهای هیپوفیز است. بیشتر این تومورها منشأ غیر ارثی داشته و به صورت تومورهای خوش خیم و ورم های غیرسرطانی هستند. علایم این نوع از تومورها می تواند سردرد، تغییرات قاعدگی، خستگی، ناباروری، مشکل بینایی و … می باشند. وقتی تومور در هیپوفیز رشد می کند، این غده را تحت فشار گذاشته و عملکرد آن را دچار اختلال می کند. اگر اندازه این تومور کوچک باشد باعث افزایش میزان ترشح هورمون از این غده می شود. در نوع دیگری از تومور هیپوفیز اندازه ی آن خیلی بزرگ شده و به هیپوفیز به لحاظ اندازه بزرگ فشار وارد می کند و جلوی ترشح هورمون های آن را می گیرد. این تومورها وقتی به عصب های بینایی فشار وارد کنند توسط جراحی برداشته می شوند.

۱۰- توصیه هایی برای حفظ سلامت هیپوفیز :

یکی از این راه ها داشتن رژیم غذایی مناسب و سالم می باشد. مواردی مثل مصرف زیاد سبزیجات و میوه ها به دلیل برخورداری از ویتامین ها و فیبر، استفاده از منابع چربی دارای امگا ۳، کاهش استفاده از نمک، نوشیدن حداقل ۴ تا ۶ لیوان آب در طول شبانه روز و استفاده کمتر از مواد قندی نمونه هایی از این نوع رژیم می باشد. کم کردن استرس و انجام تفریحات راه حل دیگری است که در کاهش ابتلا به تومورهای هیپوفیز می تواند موثر باشد. زیادی اضطراب باعث تولید هورمون کورتیزول زیادی می شود و آن به نوبه ی خود باعث بی خوابی، افزایش وزن و افسردگی می شود.