غدد برون ریز و درون ریز چیست؟ – و انواع آن کدامند؟

غدد برون ریز و درون ریز یا به طور کلی غده، بافت یا مجموعه ای از سلول ها است، که مواد را از خون می گیرد و از آن ها، مواد شیمیایی با غلظت بالا می سازند و این مواد را یا به بیرون (غدد برون ریز) و یا به داخل بدن یعنی درون خون (غدد درون ریز) می ریزد. این مواد یا به قسمت های دیگر بدن رفته و کار خاصی را انجام می دهند، یا به حذف برخی از ترکیبات موجود در بدن می پردازند. در کتاب علوم پایه هشتم غدد درون ریز و برون ریز معرفی شده است. در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به بررسی سیستم این غده ها و انواع آن می پردازیم.

تعریف غدد برون ريز و درون ريز بدن

غدد برون ریز به طور مستقیم، مواد ترشحی خود را درون حفره های داخل بدن یا سطح بیرونی آن می ریزند. غدد برون ریز موادی که ترشح می کنند را به درون مجاری و لوله های مختلفی می ریزند، از این رو این غدد، غدد مجاری هم نامیده می شوند. غدد بزاقی (salivary glands)، غدد عرق (sweat glands)، غدد پستانی (mammary glands) و اکثر غدد دستگاه گوارش، جزء معروف ترین غدد برون ریز هستند.

غدد درون ریز هورمون ها را تولید می کنند و به داخل خون می ریزند. سیستم غدد درون ریز، شامل مجموعه ای از غدد درون ریز است که در کنار هم کار می کنند و شامل غده هیپوتالاموس (hypothalamus gland)، غده هیپوفیز (Pituitary Gland)، غده فوق کلیه (Adrenal Gland )، لوزالمعده (pancreas)، غده تیروئید (thyroid gland) هستند. هورمون هایی که توسط این غدد ترشح شده اند، معمولا از راه خون به بافت یا اندام هدف رفته و باعث ایجاد پاسخ می شوند.

بعضی از غده ها را می توانیم در هر دو گروه غدد برون ریز و درون ریز جای دهیم. مثل لوزالمعده که بخش درون ریزش، هورمون هایی را به درون خون ترشح می کند و بخش برون ریز هم، تعدادی از آنزیم های دستگاه گوارش را تولید می کند. کبد، تخمدان ها و بیضه ها هم، دارای هر دو نوع غدد برون ریز و درون ریز هستند. غدد بدن با همکاری یکدیگر و انجام هماهنگ کارها، تعادل بدن را حفظ کرده و نقش مهمی در ایجاد هماهنگی بین کارهای مختلف دستگاه های گوناگون دارند.

تشکیل سیستم غدد برون ريز و درون ريز بدن

در دوران جنینی، غدد از رشد سلول های اپیتلیال ایجاد می شوند. این سلول ها ممکن است در ابتدا ساختار لوله ای داشته باشند، یا به شکل یک ستون جامد از سلول ها باشند، که بعدا تبدیل به مجموعه ای از سلول ها با ساختار لوله ای می شوند. نحوه ی تشکیل غده ی مرکب به این شکل است که، همزمان با رشد سایر سلول ها، این سلول ها هم تقسیم شده، انشعاب پیدا می کنند و در نتیجه غدد مرکب را تشکیل می دهند.

در غددی مثل غدد بزاقی و لوزالمعده، سلول ها رشد می کنند و تقسیم می شوند و با تشکیل زیر شاخه های متعدد، ساختاری بزرگ شکل می دهند. در غدد مرکب، قسمت اتصال دهنده مجاری از سلول های اپیتلیالی که کمتر تمایز یافته اند تشکیل شده است و اپیتلیوم ترشح شده، قسمت پایانه شاخه ها را تشکیل می دهد.

غدد از نظر شکل ظاهری به دو گروه غدد لوله ای (tubular gland) و غدد آلوئولار (alveolar gland ) تقسیم می شوند، که غدد لوله ای همانطور که از اسمشان معلوم است، لوله ای شکل هستند و غدد آلوئولار یا ساکولار دارای بخش غده ای گسترده ای هستند که از تمام بخش های غده بزرگتر است.

غدد درون ریز (endocrine glands)

غدد درون ریز غددی هستند که هورمون ها را تولید می کنند و از طریق جریان خون آن ها را به اندام ها یا غدد دیگر می رسانند، این هورمون ها نیز موجب ایجاد پاسخ در اندام هدفشان می شوند. غدد درون ریز جزئی از سیستم درون ریز هستند، این سیستم شامل غدد درون ریز، هورمون های تولید شده توسط آن ها و سلول هدف است. عمل حفظ ثبات محیط داخلی بدن و تنظیم اعمال، توسط هورمون ها ممکن می شوند. غدد درون ریز اصلی در انسان شامل غده پینه آل (pineal Gland)، غده تیروئید، غده پاراتیروئید، غده هیپوفیز، غده هیپوتالاموس، غده فوق کلیه، لوزالمعده و تخمدان در زنان و بیضه در مردان است.

غدد درون ریز تولید هورمون را به صورت تخصصی انجام می دهند و بافت غده ای دارند، ولی تولید هورمون در سایر اعضای بدن نیز مشاهده می شود درحالی که  این اندام ها به عنوان عضوی از سیستم درون ریز محسوب نمی شوند. مثل قلب، تیموس، پوست، کبد و کلیه و جفت.

انواع غدد درون ریز

غده هیپوتالاموس یا زیر نهنج

این غده در مغز قرار دارد و هورمون های آزاد کننده گنادوتروپین ها، آزاد کننده پرولاکتین، آزاد کننده کورتیکوتروپین و آزاد کننده و مهار کننده ی هورمون رشد را تولید می کند.

غده هیپوفیز

این غده که در مغز قرار دارد، دارای سه قسمت هیپوفیز پیشین، پسین و میانی است و به دلیل این که با تولید هورمون های مختلف، به تنظیم فعالیت سایر غدد می پردازد، مهم ترین غده درون ریز بدن محسوب می شود. (البته هورمون های هیپوفیز هم توسط هورمون های هیپوتالاموس کنترل می شوند). هیپوفیز پیشین هورمون های پرولاکتین، آدرنرژیک، هورمون رشد، هورمون تحریک کننده تیروئید و هورمون های لوتئینه کننده و فولیکولی را تولید می کند. هورمون های وازوپرسین و اکسی توسین هم توسط هیپوفیز پسین تولید می شوند.

غده پینه آل، کاجی یا صنوبری

این غده به بطن سوم مغز متصل شده است و از سرتونین هورمونی به نام ملاتونین می سازد که وظیفه ی تنظیم الگوی شبانه روزی یعنی زمان خواب و بیداری را بر عهده دارد.

غده تیروئید

این غده در جلوی گردن و دو طرف نای قرار دارد و اعمال آن توسط هورمون های غده هیپوفیز کنترل می شود. هورمون های تیروئیدی تیروکسین (T_۴)، تری یدوتیرونین (T_۳) و هورمون کلسی تونین توسط غده تیروئید ساخته می شوند.

غده پاراتیروئید

این غده پشت غده تیروئید واقع شده و به شکل چهار غده ای است. مهم ترین هورمونی که توسط این غده تولید می شود، هورمون پاراتیروئید است که مقدار کلسیم بدن را تنظیم می کند.

غده پانکراس

پانکراس دارای هر دو غده درون ریز و برون ریز است و قسمت درون ریز آن هورمون های گلوکوز، گلوکاگون، پلی پپتید پانکراس و سوماتواستاتین را تولید می کند.

غدد فوق کلیوی

این غدد دارای دو قسمت مرکزی و قشری هستند و به شکل مثلثی در پشت کلیه قرار دارند. هورمون های آندروژن، آلدسترون و کورتیزول توسط قشر فوق کلیه و هورمون های اپی نفرین و نوراپی نفرین یا ( آدرنالین و نورآدرنالین) توسط قسمت مرکزی فوق کلیه تولید می شوند.

غدد جنسی

این غده ها شامل بیضه ها در مردان و تخمدان ها در زنان هستند. بیضه ها در محدوده کشاله ران و درون کیسه بیضه قرار دارند و هورمون های تستوسترون، اندرستن دیون و دی هیدروتستوسترون را تولید می کنند. تخمدان ها غدد جنسی زنان هستند که در قسمت پایینی حفره شکمی زیر کلیه ها قرار دارند و هورمون های استروژن و پروژسترون را تولید می کنند.

هورمون

هورمون ها ترکیبات شیمیایی هستند که از غدد درون ریز ترشح شده و از راه خون به سلول های خاصی، به نام سلول های هدف می رسند. این ترکیبات اعمال حیاتی بدن، سوخت و ساز و ثبات محیط داخلی بدن را تنظیم می کنند، همچنین در رشد و تکامل بدن و ایجاد هماهنگی بین کارهای مختلف نقش دارند.

انواع هورمون ها

هورمون ها را از لحاظ شیمیایی به دو دسته تقسیم می کنند که به توضیح آن ها می پردازیم.

هورمون هاي پپتيدي

دسته اول هورمون های پپتیدی هستند که از آمینواسید ساخته شده، این هورمون ها به صورت محلول در آب هستند و نمی توانند از غشای سلول هدف عبور کنند، بنابراین گیرنده این هورمون ها در سطح سلول قرار دارد. این هورمون ها بعد از اتصال به گیرنده مخصوص خود، با تاثیر بر آنزیم ها باعث ایجاد مولکول پیام رسان ثانویه می شود که پیام شیمیایی را درون سلول حمل می کند. هورمون رشد و انسولین نمونه هایی از هورمون های پپتیدی هستند.

هورمون هاي استروئيدي

دسته دوم هورمون های استروئیدی هستند  که از کلسترول ایجاد می شوند. این هورمون ها به دلیل ساختار استروئیدی می توانند از غشا سلول عبور کنند و به گیرنده خود در هسته سلول متصل شوند. هورمون های جنسی مثل استروژن، پروژسترون و آندروژن نمونه هایی از هورمون های استروئیدی هستند.

غدد برون ریز (exocrine glands)

غدد برون ریز مجموعه غددی هستند که مواد ترشحی خود را از طریق مجاری و لوله هایی، به محیط خارجی بدن یا بیرون از خون می ریزند، البته برخی از غدد برون ریز مواد ترشحی خود را مستقیما به محل هدف ترشح می کنند، مثل غدد گوارشی که مستقیما ترشحات را درون روده می ریزند یا غدد چربی پوست که چربی را مستقیما روی سطح بدن رها می کنند. مواد ترشحی این غدد می تواند، آنزیم گوارشی، عرق، اشک و حتی ابریشم در عنکبوت ها یا لارو ابریشم در کرم ها باشد.

ساختار غدد برون ریز

غدد برون ریز دارای یک مجرا و یک قسمت غده ای هستند. قسمت غده ای می تواند به صورت توبولار یا لوله ای، آکینار یا کیسه ای و یا ترکیبي از این دو حالت باشد، که در این صورت توبولوکینار نامیده می شود. اگر قسمت غده ای به شکل منشعب یا شاخه ای باشد، به نام غده شاخه ای (branched gland) خوانده می شود.

قسمت مجرا اگر مستقیم و بدون انشعاب باشد ساده و اگر منشعب و شاخه دار باشد، مرکب نامیده می شود.

روش های ترشح غدد برون ریز

غدد برون ریز بر اساس روش ترشح به سه گروه غدد آپوکرین، هولوکرین و مروکرین تقسیم می شوند.

غدد آپوکرین : در این غدد بخشی از جوانه غشای پلاسمایی که حاوی مواد ترشحی است، از سلول خارج شده و بدین صورت بخشی از سلول ترشحی از بین می رود.

غدد هولوکرین : در این غدد کل سلول در حین ترشح از بین می رود. (مثل غدد چربی پوست یا سباسه)

غدد مروکرین : در غدد مروکرین که غدد (اکرین) هم نامیده می شوند، ترشحات از طریق اگزوسیتوز از سلول خارج می شوند. (مثل غدد بزاقی و مخاطی)

انواع غدد برون ریز بر اساس محصولات ترشحی

غدد بزاقی : محصول ترشحی این غدد آنزیمی مایع و غلیظ  با پروتئین زیاد است. این غدد، در سلول های اصلی (chief cells) و سلول های پانت (paneth cells) یافت می شوند.

غدد مخاطی : این غدد مایعی چسبناک و غنی از پروتئین به نام مخاط ترشح می کنند و بیشتر چند سلولی هستند. غدد برونر، غدد مری و غدد پیلوریک معده نمونه هایی از غدد مخاطی هستند.

غدد مخلوط : این غدد مخلوطی از مواد پروتئینی و مخاط ترشح می کنند. غدد پاراتیروئید و زیر زبانی نمونه هایی از غدد مخلوط هستند.

غدد سباسه : این غدد درواقع غدد چربی پوست هستند، که چربی را به سطح پوست ترشح می کنند.

نمونه هایی از انواع غدد برون ریز

٭ غدد عرق آپوکرین که عرق را به سطح پوست ترشح می کنند.

٭ غدد عرق آکرین عرق را به سطح پوست ترشح می کنند.

٭ غدد برونر که در دوازدهه قرار دارند و موکوس یا مخاط ترشح می کنند.

٭ غدد ابنر در زبان واقع شده اند و موکوس یا مخاط ترشح می کنند.

٭ غدد مری که مخاط ترشح می کنند.

٭ غدد برون ریز پانکراس که هورمون های گوارشی را به درون پانکراس می ریزند.

٭ غدد واسمان یا سلول های معده، هورمون گوارشی ترشح می کنند.

٭ گابلت سل ها، در مجاری تنفسی و لوله های گوارشی موکوس ترشح می کنند.

٭ غده میبومین در پلک ها چربی تولید می کند.

٭ سلول های پانت در روده کوچک هورمون های گوارشی تولید می کنند.

٭ غده پاروتید در دهان هورمون های گوارشی تولید می کند.

٭ غده پیر یا (پلاک پی یر) در غدد لنفاوی و ایلئوم موکوس تولید می کند.

٭ غدد شیری در پستان شیر تولید می کنند.

٭ غده بارتولین در دستگاه تولید مثلی خانم ها موکوس تولید می کند.

٭ غده مومی گوش در بافت چربی گوش و زیر پوست لاله گوش موم تولید می کند.

٭ غده مخاط بینی در ناحیه ی بینی مخاط ترشح می کند.

٭ غدد پروستات مایع منی را ترشح می کنند.

تفاوت غدد درون ریز با غدد برون ریز زیست یازدهم

غدد درون ریز و برون ریز دو نوع غدد موجود در بدن انسان هستند. تفاوت عمده بین برون ریز و غدد درون ریز در نحوه ترشح آنها است.

ویژگی	غدد برون ریز	غدد درون ریز
تعریف	غدد برون‌ریز غدد دارای مجاری هستند که به سلول‌ها اجازه می‌دهند محصولات خود را در آن مجاری ترشح کنند تا بتوانند روی سطح سلول‌ها یا اندام‌های هدف آزاد شوند.	غدد درون ریز غده هایی هستند که سیستم مجرای ندارند و ترشحات یا هورمون های خود را مستقیماً وارد جریان خون می کنند.
مجرا	غدد برون ریز دارای یک یا چند مجرا هستند که ترشحات آنها را انتقال می دهند.	غدد درون ریز غدد بدون مجرای هستند که هورمون ها را مستقیماً وارد جریان خون می کنند.
ترشحات	ترشحات غدد برون ریز آنزیم، موسین، یون، آب و غیره است.	ترشحات غدد درون ریز هورمونی هستند.
محل هدف	محل های هدف غده نزدیک به غده برون ریز قرار دارند.	محل های هدف غدد درون ریز دور از غده وجود دارد.
پاسخ	غدد برون‌ریز معمولاً پاسخ سریعی از خود نشان می‌دهند، زیرا ترشحات مستقیماً در اندام‌های هدف آزاد می‌شوند.	غدد درون ریز پاسخ تاخیری نشان می دهند زیرا ترشحات باید به محل عمل منتقل شوند.
انواع	غدد برون ریز را می توان به انواع مختلفی مانند غدد برون ریز تک سلولی و چند سلولی، غدد مروکرین، آپوکرین و هولوکرین و غیره تقسیم کرد.	غدد درون ریز سه نوع مجزا هستند. نوع ترابکولار، نوع فولیکولی و نوع منتشر.
عملکرد	غدد برون ریز فعالیت ها و عملکردهای کوتاه مدت اندام های هدف را کنترل می کنند.	غدد درون ریز ساختار کلی، رشد و تکامل اندام های هدف را کنترل می کنند.
مثال	برخی از نمونه‌های غدد برون‌ریز عبارتند از غدد عرق، کبد، آسین پانکراس، غدد بزاقی، غدد پستانی و غیره.	برخی از نمونه های غدد درون ریز عبارتند از غده فوق کلیوی، غده هیپوفیز، تخمدان ها، غده تیروئید و غیره.