هورمون های بدن چیست؟ – انواع و نحوه عملکرد آن ها

مواد شیمیایی که بسیاری از عملکردهای بدن را کنترل می کنند و در دستگاه درون ریز ساخته می شوند، هورمون های بدن نامیده می شوند. این مواد با وارد شدن در خون به سمت سلول های هدف می روند. ترشح هورمون ها برای بدن و عملکرد سلول ها بسیار اهمیت دارد تا جائیکه کوچکترین تغییر و اختلال در تعادل آن ها باعث ایجاد بیماری های مختلف می شود. معرفی هورمون ها و بعضی از انواع آن در کتاب علوم پایه هشتم آورده شده است. در بدن انواع مختلفی از هورمون ها با وظایف مختلف وجود دارند. در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به تعریف هورمون و انواع آن می پردازیم.

هورمون چیست

غدد درون ریز که در بدن موجودات زنده متفاوت هستند ترشحات خود را که هورمون نامیده می شود، درون خون می ریزند. این مواد شیمیایی به اندام های هدف (مجموعه ای از سلول ها که مختص تاثیر یک هورمون خاص است) منتقل می شوند و پیام خود را به این سلول ها می رسانند. کنترل سلول های بدن از طریق هورمون ها در موجودات تک سلولی ساده می باشد ولی در بدن موجودات پیچیده ای چون انسان، به عملکرد پیچیده ای نیاز دارد. نمونه ای از این پیام ها مثل تنظیم قند خون، رشد استخوان و … می باشند. واژه هورمون که یونانی می باشد به معنای «من بر می انگیزم» است.

نحوه عمل هورمون های بدن

برای پاسخ به تحریک خاص در بدن هورمون ها ترشح شده و پیام مورد نظر را به سلول هدف برده و اتصال آن از طریق گیرنده ها روی سلول هدف انجام می شود. گیرنده های سلول های هدف پروتئینی بوده و می تواند غشایی یا داخل سلولی می باشند. به عبارتی دیگر در همان غشا اتصال انجام می شود و یا داخل سلول می رود. این گیرنده ها سه بعدی هستند و با پیوند به هورمون ها مانند قفل و کلید عمل می کنند. بعد از اتصال، فرمانی را که داشت در آن سلول اجرا کرده و با انجام واکنش های تازه باعث تغییر در سلول ها می شود. هورمون ها یا محل خاصی از بدن را کنترل می کنند و یا کنترل عمومی را بر عهده دارند.

انتقال هورمون ها در بدن

هورمون ها با توجه به نوع آن ها در خون به صورت آزاد یا متصل با پروتئین های خاص منتقل می شوند. مثلا هورمون های پپتیدی به صورت محلول در پلاسما و هورمون های استروئیدی و تیروئیدی در اتصال با پروتئین های پلاسما منتقل می شوند. هورمون ها در زمانی که چسبیده به این پروتئین ها هستند غیرفعال می باشند. این هورمون ها با سرعت کمتری در خون انتقال می یابند و مدت زمان زیادی (چند ساعت یا روز) در خون باقی می مانند. این زمان برای هورمون های استروئیدی ۲۰ تا ۱۰۰ روز و برای هورمون های تیروئیدی یک تا شش روز می باشد.

انواع هورمون ها

هورمون های بدن را بر اساس ساختار آن ها به چهار دسته پپتیدی، آمینی، استروئیدی و پروستانوئیدی تقسیم می شوند. هورمون های پپتیدی می تواند پپتید ساده باشد (مثل انسولین)، یا این که یک گلیکوپپتید باشد (مانند LH, FSH). هورمون های استروئیدی مانند هورمون های جنسی (استروژن، تستوسترون) منشأ کلسترولی دارند. هورمون های آمینی (مانند هورمون های تیروئیدی) از یک اسید آمینه تشکیل شده اند. هورمون های پروستانوئیدی که در برخی از دسته بندی ها جزء هورمون ها قرار نمی گیرند، از اسیدهای چرب غیراشباع به دست آمده اند.

هورمون ها را می توان بر اساس اندام تولید کننده آن ها نیز تقسیم بندی کرد. هورمون های هیپوفیزی، تیروئیدی، غده فوق کلیوی و… نمونه هایی از آن هاست. هورمون های استروئیدی و تیروئیدی می توانند از غشا عبور کنند و داخل سلول شوند ولی هورمون های پپتیدی نمی توانند از غشا عبور کنند.

سلول های ترشح کننده هورمون ها

دستگاه درون ریز دستگاهی است که هورمون ها از آن ها ترشح می شوند و می تواند غده، اندام و یا سلول یک اندام باشد. از غدد درون ریز می توان هیپوفیز، هیپوتالاموس، تخمدان، بیضه ها، تیروئید، پاراتیروئید، غده فوق کلیوی (آدرنال)، تیموس و غده پینه آل را نام برد. اندام هایی که هورمون ترشح می کنند لوزالمعده (پانکراس)، کبد و کلیه ها هستند.

غده هیپوفیز غده ای است که میزان ترشح هورمون توسط غده های دیگر و نحوه عمل آن ها را تنظیم می کند. هورمون هایی که توسط غده هیپوتالاموس ترشح می شود، ترشح هورمون هایی مثل خواب را کنترل کرده و دمای بدن و گرسنگی را تحت کنترل دارد. ترشح هورمون های جنسی و کورتیزول از غده آدرنال می باشد. انسولین یکی از هورمون های مهم بدن است که قند خون را کاهش می دهد و توسط غده پانکراس تولید می شود. بیضه هورمون های مردانه (اسپرم و تستوسترون) و تخمدان هورمون های زنانه (تستوسترون و پروگسترون) را تولید و ترشح می کنند. هورمون هایی که توسط غده تیروئید ترشح می شود کنترل مقدار استفاده بدن از کالری ها را بر عهده دارد. غده پاراتیروئید نیز کلسیم خون و استخوان ها را در کنترل خود دارد.

تنظیم ترشح هورمون های بدن

میزان ترشح هورمون ها که توسط دستگاه عصبی کنترل می شود، تحت تاثیر غلظت هورمون موجود در خون است. تنظیم میزان ترشح هورمون ها با مقدار خود هورمون ها را خود تنظیمی می گویند که به دو شکل مثبت و منفی وجود دارد. در یک نوع وقتی میزان هورمونی در خون زیاد باشد ترشح آن کم می شود. به عنوان مثال با خوردن غذا و رفع گرسنگی، ترشح هورمون گرلین که هنگام گرسنگی ترشح شده بود، کم می شود و به آن خود تنظیمی منفی می گویند. اما در نوع خود تنظیمی مثبت، بالا بودن مقدار و غلظت هورمون در خون، مانند هورمون اکسی توسین ( هورمون عشق)، باعث افزایش ترشح و تولید آن می شود.

کار برخی از هورمون های بدن

در این بخش عملکرد برخی از هورمونهای بدن معرفی می شود مثلا هورمون استروژن تنظیم دوره پریود در خانم ها و کنترل تحریک جنسی در خانم ها و آقایان را بر عهده دارد. پروژسترون هورمون ایجاد تغییرات در بدن و آماده سازی آن برای بارداری می باشد و استریول هورمون جنسی رشد دهنده رحم و آماده کننده ی آن برای زایمان می باشد. انسولین قند خون را کاهش می دهد. کنترل خواب و اشتها را هورمون سروتونین بر عهده دارد. در هنگام احساسات شدید هورمون آدرنالین ترشح شده و به فرد انرژی بیشتری می دهد. LH هورمونی است که کنترل سیستم تولید مثلی در آقایان و خانم ها را انجام می دهد.

بیماری های هورمونی

هورمون ها از غدد درون ریز ترشح و تولید می شوند و با ترشح طبیعی به روند تنظیمی خود ادامه می دهند. اما زمانی که به هر دلیلی ترشح این هورمون ها و کار این غدد دچار اختلال شود، تعادل هورمونی به هم خورده و بیماری های مختلفی را سبب می شود. برخی از این بیماری ها در زیر توضیح داده می شود.

دیابت

این نوع بیماری در صورت استفاده ناصحیح بدن از هورمون انسولین و بر هم خوردن تعادل این هورمون ایجاد می شود که حتی می تواند بر عملکرد هورمون های دیگر مانند تیروئید و کورتیزول نیز تاثیر بگذارد.

کم کاری یا پرکاری تیروئید

هورمون تیروکسین که از غده تیروئید آزاد می شود اگر به مقدار کم تولید شود کم کاری تیروئید و اگر به میزان زیادی تولید شود پرکاری تیروئید را باعث می شود. کم کاری تیروئید باعث خستگی، افسردگی و کاهش ضربان قلب می شود و پرکاری تیروئید باعث کاهش وزن و بی خوابی می شود. در کل این هورمون تنظیم استفاده درست بدن از کالری ها را برعهده داشته و فعالیت اندام های مختلف مثل قلب و مغز را بر عهده دارد.

بیماری آدیسون

در بدن افراد مبتلا به بیماری آدیسون کورتیزول به اندازه کافی تولید نمی شود و حتی ممکن است آلدوسترون نیز به اندازه کافی تولید نشود و بدن این بیماران دچار تغییر شود. فشار خون پایین، خستگی و کاهش قند خون از علایم این بیماری می باشد.

سندروم ترنر

در این بیماری ژنتیکی که مخصوص خانم ها می باشد، یکی از کروموزوم های X از بین می رود. این افراد دچار بلوغ دیرهنگام و رشد کند می باشند.

هایپرپلازی مادرزادی آدرنال

در این بیماران یکی از آنزیم های غده فوق کلیوی از بین می رود. هورمون های ترشحی از این غده سیستم ایمنی، فشار خون و متابولیسم بدن را کنترل می کند.

مقدار هورمون ها در بدن

میزان هورمون ها در خون بسیار کم و در حدود یک پیکوگرم (یک میلیونیوم میلیونیوم گرم) تا چند میکروگرم (میلیونیوم گرم) در یک میلی لیتر خون می باشد.

انواع هورمون های شادی

اندورفین، دوپامین، سروتونین و اکسی توسین، انتقال دهنده های عصبی یا پیام رسان های شیمیایی هستند که توسط نورون ها آزاد می شوند و قسمت های مختلف بدن را هدف قرار می دهند.  این هورمونها با خلق و خوی مثبت و خوش‌حالی مرتبط هستند، اما نقش‌های منحصربه ‌فردی دارند و می‌توانند به روش‌های مختلف فعال شوند.

دوپامین

دوپامین در همه چیز از خلق و خو گرفته تا حرکت و عملکرد کلیه و خواب نقش دارد. اما این انتقال دهنده عصبی احتمالاً بیشتر به دلیل ارتباطش با مرکز پاداش بدن شما شناخته شده است. غذا، رابطه جنسی، مدیتیشن و ورزش همگی باعث تسهیل ترشح دوپامین می شوند.

اندورفین

اندورفین یک انتقال‌ دهنده است که نقش اصلی آن تسکین درد و کاهش استرس است، اما [اندورفین‌ها] به احساس خوب بودن نیز منجر می ‌شود. آنها در غده هیپوفیز و هیپوتالاموس تولید می شوند و زمانی که بدن شما درد یا استرس دارد آزاد می شوند و به طور موثر سیگنال های درد را خاموش می کنند تا بتوانید به عملکرد خود ادامه دهید.

سروتونین

سروتونین اغلب به عنوان یک هورمون آرامش بخش در نظر گرفته می شود. سروتونین به ایجاد احساس آرامش، شادی و بهبود خلق و خو کمک می ‌کند. همچنین در عملکردهای بدن از جمله حافظه، خواب، تنفس، پاسخ به استرس و سیستم گوارش نقش دارد. نداشتن سروتونین کافی با اختلالات خلقی مانند افسردگی نیز مرتبط است و برخی داروهای ضد افسردگی (مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین یا SSRI) می‌توانند به افزایش سطح سروتونین در بدن و کاهش علائم افسردگی کمک کنند.

اکسی توسین

اکسی توسین هورمون در آغوش گرفتن است. این هورمون توسط غده هیپوفیز ساخته می شود و اساساً با لمس فیزیکی تحریک می شود. هنگامی که رابطه جنسی دارید، کسی را که دوست دارید در آغوش بگیرید یا نوزاد خود را بغل کنید، سطح اکسی توسین افزایش می یابد. این، به نوبه خود، احساس عشق و اعتماد را افزایش می دهد و به شما کمک می کند تا با آن شخص پیوند بیشتری پیدا کنید.