فرسایش خاک چیست؟ – و انواع فرسایش کدامند؟

به تخریب خاک که از طریق جابه جایی لایه های بالایی صورت می گیرد و می تواند روند آرام یا سریعی داشته باشد

فرسایش خاک می گویند. علاوه بر عوامل طبیعی مانند برف، باد، آب، یخچال ها و گیاهان، انسان ها تاثیر بسیار زیادی در فرسایش می گذارند. در کتاب علوم پایه هشتم درباره فرسایش خاک برای دانش آموزان توضیحاتی داده شده است. برای درک بهتر فرسایش و عوامل تاثیرگذار در آن با این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک با ما همراه باشید.

 

 

اهمیت خاک چیست؟

از مهمترین منابعی که در زمین وجود دارد خاک می باشد که با اطلاعاتی که از مشاهدات میدانی، آمار دستگاه های هواشناسی و نقشه های جغرافیایی به دست آمده نشان می دهد که در هر سال در کره ی زمین بیش از ۷۵ میلیارد تن خاک، دچار فرسایش می شوند. بیشتر از ۳۰۰ سال زمان لازم است تا فقط ۲۵ میلیمتر خاک سطحی تشکیل شود. وجود خاک به دلیل اهمیتی که در تولید مواد غذایی و منبع اصلی بودن برای تهیه مواد اولیه زندگی بشر و بخش کشاورزی دارد، به عنوان یک منبع تجدید پذیر زندگی بشر را تحت الشعاع قرار می دهد. بنابراین فرسایش و تخریب زمین اثرات جبران ناپذیری در حیات خواهد گذشت.

فرسایش خاک چیست؟

معنی کلمه فرسایش سائیده شدن سطح زمین می باشد. در این فرآیند سطح خاک دچار فرسودگی و نابودی شده و سپس توسط عوامل طبیعی چون باد یا آب جابه جا می شود و از یک منطقه به منطقه ای دیگر انتقال می یابد. به عبارتی دیگر در نتیجه هوازدگی سنگ ها و تجزیه ی آن، خاک دچار فرسایش شده و سپس با تغییرات آب و هوایی منتقل می شوند. این فرآیند بیشتر در مناطق سیل زده و یا خشک و نیمه خشک اتفاق می افتد. در نتیجه این فرآیند که نقطه مقابل رسوب می باشد، زمین حاصلخیز بودن خود را ازدست داده و به زمین خشک و بایر تبدیل می شود که نمی تواند محل مناسبی برای کشاورزی باشد.

علل و عوامل فرسایش خاک

آب

آبی که در حال حرکت باشد عامل مهمی در فرسایش می باشد. مثلا امواج دریا موجب فرسایش ساحل می شود. این عمل با فشار هیدرولیکی که موج های دریا به ساحل وارد می کند باعث سایش ماسه ها می شود. با حرکت امواج به سمت جلو و عقب، سنگریزه ها به هم سمباده شده و دچار فرسایش می شوند. در نتیجه کم کم سنگ های ساحلی در ماسه مدفون می شوند. رودخانه ها و جویبارها نیز در مسیر حرکت خود شن ها و خاک را همراه خود حرکت داده و موجب خراشیدن و ساییده شدن آن ها می شوند.

باد

باد به عنوان یک نیروی بزرگ زمین شناسی موجب فرسایش خاک نه از طریق حرکت دادن صخره ها بلکه از راه جابه جایی ذرات شن و ماسه در مناطق خشک و نیمه خشک باعث فرسایش زمین و خاک می شود. در این مناطق که عاری از پوشش گیاهی هستند، جریان باد می تواند ذرات سست و کوچک ماسه ها را از سطح تپه ها و کوه ها منتقل کرده و موجبات از بین بردن خاک آن مناطق را فراهم کند. انتقال ذرات توسط باد تا زمان برخورد به یک سطح و برخورد آن ها به هم و تا زمان سرعت داشتن باد ادامه خواهد داشت.

 عوامل جوی مانند باران و برف

بارندگی زیاد به خصوص زمانی که با شدت زیاد و همراه با ایجاد سیل باشد، مقدار زیادی از خاک های سطحی را با خراب کردن با خود حمل کرده و به حد زیادی سبب برداشتن لایه های سطحی خاک و تخریب آن ها می شود. برف ها وقتی ذوب می شوند می توانند سیل عظیمی از جریان های آب راه بیندازند و موجبات فرسایش خاکها را به وجود آورند.

تغییرات دمایی

وقتی از نگاه زمین شناسی لایه لایه شدن را در سنگ ها و صخره ها تعریف می کنند، علت آن را در تغییرات دمایی و حرارتی می دانند. این تغییرات که تا اعماق درونی ضخره ها اثر کرده، نتیجه تغییرات تدریجی آب و هوا و دما در تابستان و زمستان می باشد. در زمستان وجود یخچال ها و یخ زدگی ها با انبساط آب باعث تخریب بیشتر می شود. ولی تغییرات دمای روز و شب ها روی سطح سنگ ها بیشتر تاثیرگذار است.

موجودات زنده

جانداران زیادی از گیاهان و جانوران گرفته تا انسان ها موجب تخریب خاک می شوند. از آن جمله جلبک ها و گلسنگ ها می توانند سنگ ها را بشکنند. موریانه ها و کرم خاکی می توانند با افزایش اکسید شدن خاک و حیوانات دیگر می توانند با راه رفتن روی سنگ ها و شکستن آن ها موجبات فرسایش و نابودی خاک ها را فراهم کنند. انسان از میان موجودات زنده با کارهایی که می کند بیشترین تاثیر را در تخریب خاک دارد. قطع درختان در مسیرهای فرسایش، جاده سازی، با مصرف بی رویه آب مانند ایجاد سدها و … از آن جمله می باشند.

انواع فرسایش خاک

فرسایش سطحی یا سفره ای

عامل اصلی این نوع از فرسایش، باد می باشد. آب نیز از عوامل دیگر این نوع از فرسایش اما به میزان کمتر می باشد چون تاثیر یکنواختی برسطح  زمین دارد. چون سطح زمین دارای مواد آلی می باشد تیره رنگ است اما با فرسایش سطحی، رنگ قسمت های تخریب شده روشن و سفید و به صورت لکه ای خواهد بود که در زمین های بدون پوشش گیاهی بیشتر نمایان است. همچنین در زمین های با فرسایش سفره ای سنگریزه های آزاد و ریگ دیده می شود. تجمع خاک در زیر بوته ها و گودال ها از نشانه های دیگر این فرسایش می باشد. در ایران بیشتر در مناطق کویر لوت و کویر جلگه سیستان آثار فرسایش بادی دیده می شود.

فرسایش شیاری یا آبراهه ای

فرسایش آبراهه ای بیشتر در دامنه کوه ها و در رویه زمین هایی با شیب کم دیده شده و عامل اصلی آن باران می باشد. فرسایشی از این نوع بیشتر به شکل خط های موازی است و با عمق کم شروع شده سپس عمیق می شوند. در این نوع فرسایش گودال های کوچک به هم پیوسته و شیارهایی اما نه به مشخصی شیارهای آبی تشکیل می دهند. در فرسایش شیاری بیشتر مناطق کم گیاه، مزارع و زمین های لخت مورد حمله قرار می گیرند. در بیابان ها نیز با بادهای شدید فرسایش شیاری ایجاد می شود. در ایران فرسایش شیاری در کوه های هزار دره و کوهپایه های بختیاری دیده می شود.

فرسایش چاله ای

فرسایش چاله ای بیشتر توسط بادها به وجود آمده و سطح زمین را به صورت چاله های کوچک و بزرگ تبدیل کرده است و موادی که از این زمین ها با خود حمل می کند تا فرسنگ ها جابه جا می کند. فرسایش چاله ای در ایران در دشت لوت و همچنین در ایتالیا با ماسه های سرخی دیده می شوند.

فرسایش خندقی یا نهری

در فرسایش نهری که عمقی بیشتر از فرسایش شیاری دارند بیشتر توسط آب ایجاد می شوند. از به هم پیوستن شیارها به هم و تخریب عمقی تر زمین سنگ های مادر ظاهر شده و خندق ها و نهرها ایجاد می شوند. عمق بیشتر این نهرها که بیشتر در خاک های رسی و صخره های سست دیده می شود تا یک متر یا بیشتر هم می رسد. این نوع از فرسایش در مناطقی که تغییرات دمایی در فصل های مختلف سال در آن زیاد است و همچنین مناطقی با آب و هوای خشک بیشتر دیده می شود. در ایران بیشتر در گنبدهای نمکی و در اصفهان و شیراز وجود دارد.

فرسایش سیلابی

در فرسایش سیلابی آب های حاوی شن و ریگ اطراف خود را شسته، استحکام و بستر دیواره ها از بین رفته و مواد توسط سیل ها جاری شده و منتقل می شود. در اثر کم شدن استحکام، دیواره ها ریزش می کنند و چون وزن مخصوص آن با افزایش مواد گلی در آن زیاد می شود اثرات مخرب بیشتری را ایجاد می کند. جاری شدن سیلاب تمام مزارع و زمین های در مسیر خود را تخریب می کند. فرسایش سیلابی بیشتر در کوهستان ها، دشت ها و جلگه ها دیده می شود. در ایران در ورامین و گرمسار بیشتر این نوع از فرسایش ها را داریم.

فرسایش توده ای

در فرسایش توده ای لایه رویی خاک از آب اشباع شده ولی به دلیل غیرقابل نفوذ بودن لایه پایین خاک، لایه بالایی به حرکت درآمده فرسایش توده ای ایجاد می شود. به عبارتی دیگر مثل بهمن قسمتی از کوه حرکت کرده در قسمت های زیرین روی هم جمع می شود.

راه های جلوگیری از فرسایش

اول این که از قطع درختان بخصوص در مناطقی که بیشتر فرسایش اتفاق می افتد جلوگیری کرد و در مناطقی که خالی از پوشش گیاهی هستند درختانی با سرعت رشد زیاد کاشت. گیاهان با کم کردن سرعت جریان آب امکان نفوذپذیری بیشتر آن را در سطح و توسط خاک باعث می شوند. برای جلوگیری از فرسایش باید مزارع در مناطق شیب دار و مراتع به زمین های با شیب کم منتقل شود. از مسدود کردن آب ها مانند ایجاد سد و زهکشی باید جلوگیری کرد. به درختچه هایی که در اطراف زمین های کشاورزی کاشته می شوند برای آن که جلوی سرعت باد را بگیرند بادشکن گفته و از راه هایی است که مانع فرسایش خاک می شوند.

فرسایش خاک چیست کلاس پنجم علوم

فرسایش خاک یکی از ده تهدید اصلی خاک است که به عنوان حذف سریع خاک سطحی از سطح زمین از طریق آب، باد و خاک ورزی تعریف می شود. فرسایش خاک به طور طبیعی تحت همه شرایط آب و هوایی و در تمام قاره ها رخ می دهد، اما به طور قابل توجهی توسط فعالیت های ناپایدار انسانی از طریق کشاورزی فشرده، جنگل زدایی، چرای بی رویه و تغییر کاربری نامناسب زمین افزایش و تسریع می شود. فرسایش خاک با حذف خاک سطحی بسیار حاصلخیز و فشار بر خاک باقی مانده بر سلامت و بهره وری خاک تأثیر می گذارد و بهره وری کشاورزی و بازدهی اکوسیستم را نیز کاهش می دهد.

عوامل موثر در فرسایش خاک را نام ببرید

بارش باران: باران های شدید مداوم معمولاً باعث فرسایش خاک با سرعت بیشتری می شود.

توپوگرافی: به میزان شیب زمین اشاره دارد، معمولاً اراضی با شیب های تند خیلی شدیدتر تحت تأثیر فرسایش خاک قرار می گیرند.

فعالیت های انسانی: برخی از فعالیت های انسانی، خاک را در معرض عوامل فرسایش قرار می دهد.

جنگل زدایی: قطع درختان و حذف پوشش گیاهی خاک را راحت تر در معرض فرسایش قرار می دهد و خاک تحت تأثیر مستقیم آب باران یا باد قرار می گیرد.

چرای بیش از حد: تغذیه بیش از حد علف های گیاهی توسط حیوانات اهلی، خاک را در معرض فرسایش آسان قرار می دهد.

پنج عامل مهم در فرسایش خاک را نام ببرید

رواناب، خاک باد، شیب، پوشش گیاهی و وجود یا عدم وجود اقدامات حفاظتی پنج عامل مهم فرسایش خاک هستند. فعالیت‌ های انسانی، مانند شیوه‌های ضعیف کشاورزی، چرای بیش از حد و خاک‌ ورزی نامناسب نیز باعث فرسایش خاک می ‌شوند. فرسایش خاک یک فرآیند تدریجی است و زمانی رخ می دهد که ضربه آب یا باد ذرات خاک را از بین می برد و باعث خراب شدن خاک می شود. زوال خاک و کیفیت پایین آب به دلیل فرسایش و رواناب سطحی به مشکلات جدی در سراسر جهان تبدیل شده است. ممکن است مشکل آنقدر شدید شود که دیگر زمین قابل کشت نباشد و باید رها شود

مهمترین عامل فرسایش خاک چیست

مهمترین عامل فرسایش خاک، باد است. فرسایش بادی به دو شکل انجام می شود:

فرسایش انتخابی

تفکیک شن و ماسه یا ذرات نسبتاً ریز خاک توسط باد از سطح در حال فرسایش که منجر به از بین رفتن بخش ریزتر و حاصلخیزتر خاک از ناحیه فرسایشی و باعث تجمع موضعی شن و ماسه در تپه های شنی می شود.

حذف انبوه

تفکیک سیلت و رس یا خاک های ریزتر از مواد اولیه خاک توسط باد به عنوان حذف انبوه شناخته می شود. در مناطق بیابانی، حذف تدریجی مواد سطحی منجر به قرار گرفتن در معرض سطح مناطقی با تجمع آهک زیاد و کاهش بازدهی محصول و افزایش خطر فرسایش می شود.

یکی از عوامل غیر طبیعی فرسایش خاک چیست

خاک سطحی بخشی از زمین است که دارای بالاترین مواد آلی است و برای کشاورزی و سایر فعالیت های حاصلخیز مناسب است، به همین دلیل است که فرسایش خاک می تواند بیشترین تأثیر را بر کشاورزان و زمین های کشاورزی داشته باشد. هنگامی که فعالیت های کشاورزی انجام می شود خاک سطحی در معرض دید قرار می گیرد و اغلب توسط باد از بین می رود یا توسط باران شسته می شود.

هنگامی که فرسایش خاک رخ می دهد، حرکت خاک سطحی جدا شده معمولاً توسط یک فرآیند طبیعی مانند حرکت باد، حرکت آب- یا تحت تأثیر انسان مانند از طریق خاک ورزی زمین های کشاورزی تسهیل می شود.این فرسایش در زمین های کشاورزی خود را در کاهش پتانسیل تولید محصول، کیفیت پایین آب سطحی و شبکه های زهکشی آسیب دیده منعکس می کند.

عوامل غیر طبیعی فرسایش خاک پنجم ابتدایی

کشاورزی: توسعه کشاورزی بر اساس تعداد بسیار محدودی از محصولات زراعی یا حتی بر روی تک کشت به یک عامل قابل توجه در فرسایش خاک تبدیل شده است.

جنگل زدایی: جنگل‌ زدایی یا چرای بیش از حد، فرسایش را افزایش می ‌دهد و درنتیجه تاثیر باران و روان‌آب بر سطح برهنه خاک فرسایش را افزایش می دهد.

معدن: این یک فعالیت خاص بومی سازی است. در این استخراج گسترده، برهنه شدن دامنه‌های تپه‌ها و سست شدن سطح سنگ‌ها در مقیاس بزرگ فرآیند فرسایش خاک را تسریع می کنند.

فرسایش خاک چیست کلاس پنجم گاما

فرسایش خاک از بین رفتن خاک سطحی مزارع توسط نیروهای فیزیکی طبیعی آب، باد یا از طریق فعالیت‌های کشاورزی مانند خاک‌ورزی (عمق، جهت و زمان شخم، نوع تجهیزات خاک ‌ورزی و تعداد پاس‌ ها) و پاکسازی اشاره دارد. فرسایش خاک همچنین می تواند یک فرآیند کند باشد که نسبتاً بدون توجه ادامه می یابد و باعث از بین رفتن جدی خاک سطحی می شود. یکی از بهترین راه‌ها برای جلوگیری از فرسایش خاک، افزایش پوشش گیاهی است، گیاهانی که پوشش حفاظتی کاملی را برای بخش عمده‌ای از سال فراهم ‌می کنند.

توجه : ایران با داشتن حدود ۱۵ میلیون تن خاک فرسایش شده در این زمینه در رتبه نخست قرار دارد.

فرسایش خاک تغییر فیزیکی مطلوب است یا نامطلوب

فرسایش خاک یک تغییر فیزیکی نامطلوب است زیرا باعث از بین رفتن خاکی می شود تخریب خاک و زمین اثرات مختلفی دارد و منجر به کاهش کیفیت و سلامت خاک و کاهش ظرفیت خاک برای حمایت از حیات گیاهی و جانوری می شوند. تخریب خاک همچنین با انتشار مقادیر زیادی دی اکسید کربن در جو و کاهش حاصلخیزی خاک به تغییرات آب و هوای جهانی کمک می کند

این پدیده اثرات نامطلوبی بر تغییرات آب و هوایی، از دست دادن زیستگاه و تنوع زیستی، فقر و مخاطرات زیست محیطی دارد. فرسایش خاک منجر به از دست دادن خاک بسیار حاصلخیز از طریق فرسایش خاک شده که منجر به کاهش بهره وری کشاورزی و کمبود بالقوه مواد غذایی می شود.

تخریب خاک بر خدمات اکوسیستم مانند بهره برداری بیش از حد از منابع خاک، از دست دادن بهره وری اکوسیستم، تغییر در ترکیب پوشش گیاهی و از بین رفتن معیشت روستایی تأثیر می گذارد.

نرخ پیشینه فرسایش خاک مشکل خاصی ایجاد نمی کرد اما اخیرا فرسایش تسریع شده است. نرخ بالای از دست دادن خاک همیشه در نتیجه اقدامات نابخردانه بشر، مانند چرای بیش از حد یا شیوه های کشت نامناسب است. اینها زمین را بدون حفاظت و آسیب پذیر می کنند. از آنجا که خاک به آرامی تشکیل می شود، اساساً یک منبع محدود است. پس خاکی که در اثر فرسایش از لایه های بالایی حذف می شود، برای همیشه از بین می رود.

علیرغم جهانی بودن مشکل فرسایش خاک حتی امروزه نیز اطلاعات خوبی در مورد گستردگی جهانی فرسایش نداریم. داده های مربوط به شدت فرسایش نیز اغلب محدود است.مشاهدات میدانی – به ویژه پایش مناطق در حال فرسایش برای چندین سال – معتبرترین اطلاعات را در مورد فرسایش ارائه می دهد. مطالعه GLASOD با مشاوره با تعداد زیادی از دانشمندان خاک در سراسر جهان، با استفاده از دستورالعمل های یکسان، نقشه جهانی فرسایش خاک را تهیه کرد. این پروژه تخمین زده است که حدود ۱۵ درصد از سطح زمین بدون یخ زمین تحت تأثیر انواع تخریب زمین قرار دارد. از این میان، فرسایش تسریع شده خاک توسط آب حدود ۵۶ درصد و فرسایش بادی حدود ۲۸ درصد است.