ستاره قطبی ستاره ای است که در امتداد محور زمین قرار داشته و با موقعیت این ستاره جهت قطب شمال مشخص می شود و به آن ستاره شمالی و پولاریس نیز گفته می شود. ستاره شمالی پرنورترین ستاره در آسمان نیست اما پرنورترین ستاره در صورت فلکی دب اصغر است. درخشندگی این ستاره کم و ثابت در جایگاه خود است و ستارگان دیگر در حال چرخش به دور آن هستند. معرفی ستاره قطبی در کتاب علوم پایه نهم بیان شده است. برای این که بدانید ستاره قطبی چیست و چگونه قطب شمال را با این ستاره تعیین می کنند، این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک را با ما همراه باشید.
فهرست مطالب :
۱- ستاره قطبی (Polaris یا North star) چیست؟
۲- ستاره قطبی از ستاره های دب اصغر
۳- تغییر ستاره قطبی با حرکت تقدیمی زمین
۴- روش های پیدا کردن ستاره قطبی
۵- جهت یابی با ستاره شمالی
۶- نگهبانان ستاره شمالی
۷- ستاره شمالی و ستارگان قیفاووسی
۸- ستاره قطب جنوبی
۱- ستاره قطبی (Polaris یا North star) چیست؟
در بین مردم ستاره قطبی معروفیت زیادی دارد و می توان دلیل آن را در نقشی که ستاره شمالی از دیرباز در تعیین جهت قطب شمال داشته، دانست. دریانوردان و هوانوردان در گذشته برای پیدا کردن مسیر راه خود از این ستاره استفاده می کردند. از نظر درخشندگی ستاره شمالی در رتبه ۴۸ قرار داشته و دارای قدر ظاهری ۲ می باشد. پایین بودن قدر ظاهری نشان دهنده درخشندگی بالای آن است و ستارگانی با قدر ظاهری صفر و منفی وجود دارد که پر نورتر از پولاریس است. پس برخلاف تصور برخی از عموم مردم این ستاره درخشان ترین نمی باشد. فاصله ای که این ستاره از زمین دارد ۴۳۴ سال نوری می باشد.
نکته :
درخشان ترین ستاره در آسمان ستاره شب شباهنگ (Sirius) به معنای درخشان می باشد و ستاره شمالی درخشان ترین نیست. بزرگترین ستاره آسمان نیز یو وای اسکوتی با شعاع ۱۷۰۰ برابر خورشید است.
۲- ستاره قطبی از ستاره های دب اصغر :
پولاریس یکی از هفت ستاره اصلی صورت فلکی دب اصغر (خرس کوچک) است که در انتهای دسته آب گردان این صورت فلکی است. به این ستاره، آلفا دب اصغر و جدی نیز می گویند و تشخیص آن در آسمان بسیار ساده می باشد.
۳- تغییر ستاره قطبی با حرکت تقدیمی زمین :
زمین به دور محور خود حرکت تقدیمی دارد و جهت این محور در دوره ۲۵۸۰۰ ساله تغییر خواهد کرد، یعنی قطب شمال با گذشت زمان عوض خواهد شد. پس با گذشت زمان ستاره ای دیگر جای ستاره قطبی قرار می گیرد. مثلا ۴۰۰۰ سال پیش ستاره اتا آبمار و ۳۰۰۰ سال پیش در زمان ساختن اهرام مصر ستاره ثعبان در جایگاه ستاره شمالی بود. حتی یکی از نگهبانان ستاره شمالی به نام کوکب شمالی در ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در جایگاه ستاره شمالی بود. ستاره شمالی تا سال ۲۱۰۰ میلادی با حرکتی که به سمت قطب شمال دارد، در نزدیک ترین فاصله از آن خواهد بود.
نکته :
همان طور که گفته شد ستاره قطبی در امتداد محور چرخش زمین قرار دارد. می توان این نکته را این طور متوجه شد که با گردش زمین به دور محور فرضی خود از شمال به جنوب، این طور تصور می شود که ستارگان در حال چرخش هستند. اما ثابت ماندن ستاره شمالی در جایگاه خود، نشان دهنده بودن آن، در محور زمین است.
۴- روش های پیدا کردن ستاره قطبی :
دب اکبر و دب اصغر دو صورت فلکی ملاقه ای شکل با سایزهای کوچک و بزرگ هستند که دب اکبر معمولا درخشان تر از دب اصغر است. طرز جهت گیری این دو ملاقه در آسمان وارونه و برعکس هم می باشد. اگر دب اکبر به سمت بالا جهت بگیرد دب اصغر رو به پایین خواهد بود و برعکس. با استفاده از این دو صورت فلکی می توان به ستاره شمالی رسید. اگر فاصله بین دو ستاره ی انتهای دب اکبر را در نظر گرفته و به اندازه ۵ برابر این فاصله به سمت بالا برویم، به ستاره شمالی خواهیم رسید. در روش دوم برای یافتن ستاره شمالی، این ستاره آخرین ستاره در دسته ملاقه دب اصغر است.
راه سومی نیز برای پیدا کردن این ستاره وجود دارد و آن به وسیله ستاره های W شکلی است که ذات الکرسی نام دارند. فاصله بین دو ستاره اضلاع این گروه ستارگان را در نظر گرفته و به اندازه ۵ برابر این فاصله از وسط این ستارگان به سمت بالا برویم به ستاره شمالی می رسیم. این روش پیدا کردن ستاره شمالی راحت نمی باشد.
۵- جهت یابی با ستاره شمالی :
در هر نقطه ای از کره ی زمین رو به ستاره شمالی قرار بگیرید به این معناست که شما به سمت شمال جغرافیایی قرار گرفتید. با کشیدن خطی مستقیم از ستاره شمالی به افق و محل تلاقی خط با افق، شمال جغرافیایی تعیین می شود. ارتفاع این ستاره نیز در هر منطقه نشان دهنده عرض جغرافیایی آن منطقه است. اگر در منطقه ای با عرض جغرافیایی ۴۰ باشید حتما ارتفاع این ستاره در آن جا ۴۰ می باشد. با حرکت به سمت شمال ستاره شمالی نیز با شما در حرکت بوده و در قطب شمال در بالای سر شما خواهد بود و در ارتفاع بالا یعنی ۹۰ درجه ای در این منطقه است. در خط استوا ستاره شمالی در افق قرار دارد و با حرکت به قطب جنوب این ستاره نیز حرکتی به سمت پایین داشته و گم می شود. یعنی در قطب جنوب در کمترین ارتفاع می باشد.
توجه :
چون با قطب نما فقط یک مکان از زمین در یک لحظه، جهت نیروهای مغناطیسی قوی در آن منطقه را تعیین می کند نمی تواند مانند ستاره شمالی دقیقا جهت ها را نشان دهد.
۶- نگهبانان ستاره شمالی :
در مقابل قسمت کاسه دب اصغر، دو ستاره در چرخش به دور ستاره شمالی هستند. این ستاره ها که به نگهبانان ستاره شمالی معروفند کوکب شمالی (نارنجی) و فرقد می باشند. کوکب شمالی با قدر ظاهری ۲ و درخشان تر و فرقد با قدر ظاهری بیشتر دارای درخشندگی کمتر است. در کنار ستاره شمالی دو ستاره نگهبان آن نیز به قطب شمال نزدیک بوده و گذشتگان برای اندازه گیری ساعت شب از آن استفاده می کردند.
۷- ستاره شمالی و ستارگان قیفاووسی :
ستاره شمالی به عنوان درخشان ترین ستاره قیفاروسی توسط ستاره شناسان معرفی شده است. همانند ستارگان قیفاروسی دیگر، ستاره شمالی در ۵۰ سال گذشته تغییرات نوری داشته است. اما ستاره شمالی از قدر ظاهری ۱۰ به ۲ رسیده و به اندازه ۴,۶ برابر روشنایی آن بیشتر شده است. شاید بعد از هزاران سال بعد این ستاره به یک غول سرخ سرد تبدیل خواهد شد.
توجه :
باران شهابی که اولین بار در سال ۲۰۱۴ از نزدیکی ستاره شمالی آغاز شد «کملوپاردالیدز» نام دارد و بسیار زیبا نمود کرد که در سال ۲۰۱۶ نمونه کاملی از باران شهابی گزارش شد.
۸- ستاره قطب جنوبی :
در نیمکره شمالی ستاره شمالی که چون در امتداد محور زمین است، رو به شمال و نشان دهنده قطب شمال می باشد. اما در قطب جنوب ستاره ای که درخشندگی زیادی داشته باشد موجود نیست. با چشم غیر مسلح ستاره ای که قدر ظاهری ۵,۵ داشته و با زاویه یک درجه ای از قطب جنوب قرار دارد را می توان مشاهده کرد. ولی چون این ستاره کم نور می باشد نمی توان گفت ستاره قطب جنوبی است.
