زیستگاه به محل زندگی گونه های مشخصی از جانوران و گیاهان گفته می شود. به عبارتی ساده تر آن ها به بهترین نحو در زیستگاه هایشان رشد می کنند، جایی که برای تغذیه، تنفس و تولیدمثل مناسب باشد. در دنیا زیستگاه های بسیار متنوعی وجود دارد. انسان ها می توانند با فعالیت های خود زیستگاه های طبیعی را به مخاطره بیاندازند. به طور مثال ساخت کارخانه یا شهرک جدید و یا راه سازی از عوامل تخریب زیستگاه ها است. کتب علوم چهارم، ششم و هفتم منابعی هستند که در آن ها به معرفی زیستگاه های مختلف پرداخته شده است. در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به معرفی زیستگاه، ویژگی ها و انواع آن می پردازیم.
ویژگی های زیستگاه
یک زیستگاه مناسب می تواند دارای ویژگی هایی برای تغذیه، عوامل محیطی اعم از آب و هوا، دما، اکسیژن و مواد معدنی باشد. ویژگی های هر زیستگاه به دو دسته زیستی و غیرزیستی تقسیم می شود. ویژگی های زیستی همان وجود گونه های شکارچی و در دسترس بودن غذا بوده و اما ویژگی های غیرزیستی، عوامل فیزیکی مانند آب، دما، نور، هوا، اکسیژن و … را شامل می شود. این مکان می تواند جنگل های گرمسیری، یخ های قطب شمال، بیابان های سوزان و یا حتی گلدان کوچکی باشد.
انواع زیستگاه
زیستگاه آبی
عواملی همچون دما، نور، عمق آب، ترکیبات شیمیایی آب و فاصله از ساحل، تعیین گونه های گیاهی و جانوری را تحت تاثیر قرار می دهد. این زیستگاه ها، محلی برای زندگی جانوران دریایی است. موجودات دریایی به عنوان تولید کننده اکسیژن می توانند نقش بسزایی در طبیعت کره زمین ایفا کنند. به این موجودات که قابلیت زندگی در آب را دارند، آبزی گفته می شود.
زیستگاه آبی به سه بخش کلی آب های شور، آب های شیرین و مناطق ساحلی طبقه بندی می شوند. صید پرندگان زیستگاه های آبی و خشک شدن آن ها از جمله عوامل مهم تهدید زیستگاه های آبی در ایران است.
زیستگاه آب شیرین
در حدود سه درصد از آب های کره زمین از آب شیرین تشکیل شده است. آب رودها، دریاچه ها، جوی ها و باتلاق ها و مانداب ها جزء زیستگاه های آب شیرین تلقی می شوند. این آب ها، محل زندگی بیش از ۱۰۰۰۰۰ گونه گیاهی و جانوری هستند.
موجودات زنده زیستگاههای آب شیرین
انواع ماهی، پرندگان مردابی، حلزون ها، دوزیستان، نرم تنان، حشرات، سمورها و سگ های آبی، عنکبوت های آبی، دلفین های رودخانه ای و … و البته گیاهانی مانند نیلوفرهای آبی، جلبک ها، درختان بید و … جزء ساکنان این نوع مکان ها هستند.
بزرگترین زیستگاه های آب شیرین جهان
اورگلیدز
در نوک جنوبی فلوریدا بزرگترین زیستگاه آب شیرین دنیا به نام اورگلیدز قرار دارد. رودخانه ای با عمق کم ولی وسیع، که وسعت آن به یک و نیم میلیون جریب می رسد و مکان زندگی بیش از بیست نوع پرنده و صدها گونه دیگر از جمله مار پیتون برمه ای است.
رود آمازون
پر آب ترین رود دنیا که گونه های گیاهی و جانوری بسیاری در دل خود می پروراند. این رود از شش کشور آمریکای جنوبی عبور می کند و گونه های جانوری متنوع و شناخته نشده ای در آن زندگی می کنند.
دریاچه بایکال
این دریاچه در جنوب سیبری واقع است. در حدود ۱۷۰۰ گونه گیاهی و جانوری منحصر به فرد دارد که فقط مختص دریاچه است.
زیستگاه آب های شور
این نوع محل ها شامل اقیانوس ها و دریاها است که موجودات مختلفی را در خود جای می دهد. از آغازیان تا پلانکتون ها و پروکاریوت یا پیش هسته ای ها از انواع این موجودات هستند.
زیستگاه خشکی
مکان های زندگی خشکی شامل مناطق متنوع و گسترده ای است. تقسیم بندی این نوع محل ها وابسته به آب و هوا، ترکیبات خاک و ارتفاع زمین است. جنگل ها، بیابان ها، مناطق قطبی، کوه ها از انواع زیستگاههای خشکی هستند. به حیوانات و گیاهانی که در این مناطق زیست می کنند، خشکی زی می گویند. در زیر به انواع زیستگاههای خشکی به اختصار خواهیم پرداخت.
زیستگاه جنگلی
در حدود یک سوم خشکی های زمین را جنگل ها تشکیل می دهند. جنگل ها یکی از مهم ترین مکان های زندگی دنیا هستند.
جنگل های گرمسیری یا حاره ای
این نوع جنگل ها در خط استوا یا نزدیک آن قرار دارند. این مناطق شامل جنوب شرقی آسیا، کشورهای جنوبی صحرای آفریقا و مرکز قاره آمریکا است. این جنگل ها دارای تنوع زیستی گوناگونند. جنگل های آمازون، کنگو، گینه ی نو، ساندالند از جمله جنگل های بزرگ این مناطق است.
گونه های جانوری جنگل های گرمسیری
از نظر تنوع، این جنگل ها دارای بیشترین گونه های حیوانی هستند. جنگل های بارانی محل زندگی بسیاری از پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و حشرات بوده و حتی گفته می شود نود درصد حشرات در این جنگل ها زندگی می کنند.
گیاهان جنگل های گرمسیری
رشد بیش از دو سوم گونه های گیاهی دنیا در این جنگل ها اتفاق می افتد که از مهم ترین این گیاهان می توان به سرخس ها، ارکیده ، موز، آووکادو، کاکائو، بامبو و … اشاره کرد.
جنگل های آمازون
بزرگترین جنگل کره ی زمین موسوم به ریه های زمین که در آمریکای جنوبی واقع شده است. آمازون ۹ کشور برزیل، پرو، کلمبیا، ونزوئلا، بولیوی، اکوادور، گویان، گویان فرانسه و سورینام را دربر می گیرد.
آمازون زیستگاه ۲.۵ میلیون گونه حشره، ۲ هزار گونه از پرندگان و پستانداران، بیش از ۴۰۰ گونه دوزیست و ده ها هزار گونه از گیاهان است.
جنگل های کنگو
جنگل های کنگو به عنوان دومین جنگل بارانی بعد از جنگل های آمازون به شمار می روند. این جنگل ها در مرکز آفریقا واقع شده اند و شامل کشورهای جمهوری دموکراتیک کنگو، آفریقای مرکزی، گینه استوایی، گابن، کامرون، جمهوری کنگو است. این جنگل های گرمسیری محلی برای زندگی انواع پستانداران و هزاران گونه ی جانوری است.
جنگل های شمالی یا تایگا
جنگل های شمالی یا جنگل های برفی که از شمال آسیا و اروپا به شمال آمریکای شمالی گسترده شده است. این جنگل ها سیبری، منطقه اسکاندیناوی، آلاسکا و کانادا را دربر می گیرند. دمای هوا در این مناطق بسیار سرد و زمستانی طولانی دارد. به طوری که شش ماه از سال دمای آن زیر صفر درجه است.
گیاهان جنگل های شمالی
درختان سوزنی برگ از جمله مهم ترین گیاهان موجود در جنگل های شمالی است. بوته های توسکا، گلسنگ، خزه ها، قارچ ها و انواع توت ها از دیگر گیاهان قابل رویش در این جنگل ها هستند.
گونه های جانوری جنگل های شمالی
به علت شرایط آب و هوایی، حیواناتی که در این جنگل ها زندگی می کنند اندک هستند. چنانچه زیستگاه ۸۵ گونه پستاندار، ۱۳۰ گونه از ماهی ها و ۳۲۰۰۰ گونه از حشرات (البته نقش مهمی در این مناطق ایفا می کنند)، هستند. کاریبو یا گوزن شمالی، خرس قطبی و شوکا از جمله حیوانات پرجمعیت این جنگل ها هستند.
جنگل های معتدل
یکی از مهم ترین زیستگاه های دنیا، جنگل های معتدل است که با درصد بالای بارش و رطوبت زیاد معرفی شده اند. این جنگل ها بخش هایی از آسیا و آمریکای شمالی، اروپا را دربر می گیرد.
گونه های گیاهی جنگل های معتدل
سرخس، خزه ها، گلسنگ، انواع توت، درختان پهن برگ و سوزنی برگ از جمله گونه های گیاهی مهم این جنگل ها هستند.
گونه های جانوری جنگل های معتدل
اغلب گونه های جانوری این جنگل ها به دلیل زمستان های سرد یا مهاجرت کرده و یا به خواب زمستانی می روند. پرندگان مهاجرت را انتخاب کرده و پستاندارانی نظیر خرس قهوه ای برای فرار از سرمای زمستان به غارها پناه می برند.
عواقب جنگل زدایی
جنگل ها در حدود ۳۰ درصد از کره زمین را فراگرفته اند. متاسفانه پدیده ی جنگل زدایی به سرعت در حال پیشروی است، چنانچه هر ساله این روند به اندازه ی مساحت کشور پاناما ادامه دارد. دلایل زیادی برای جنگل زدایی وجود دارد که می توان به کشاورزی و دامداری به عنوان اصلی ترین عوامل اشاره داشت. همچنین استفاده از درختان در صنایع چوب و کاغذ و آتش سوزی ها نیز از دیگر دلایل جنگل زدایی توسط انسان است.
جنگل زدایی به معنی از دست رفتن زیستگاه انواع موجودات زنده است و کاهش کیفی زیستگاه های خشکی را به همراه دارد. گونه های گیاهی و جانوری موجود در جنگل در حدود ۷۰ درصد کل جمعیت آنان را شامل می شوند. تغییرات آب و هوایی و آلودگی هوا نیز از دیگر عواقب جنگل زدایی است.
راه های جلوگیری از جنگل زدایی
اولین راه پیش روی ما جلوگیری از قطع کردن درختان است که مدیریت این روش در بسیاری از کشورهای دنیا با راهکاری بهتر در حال اجراست. کاشت درختان برای استفاده از آن ها در صنایع می تواند به این روند کمک کند.
زیستگاه های بیابانی
بیابان به نقاط کم باران و خشکی گفته می شود که بارش سالانه آن ممکن است به کمتر از ۲۵ سانتی متر نیز برسد. برخی از بیابان ها حتی سال ها رنگ باران به خود نمی بینند. اختلاف دمای شب و روز در بیابان ها بسیار زیاد است. صحرای آفریقا، صحرای گبی در چین و مغولستان، موهاوی و نوادا در آمریکا و گریت ویکتوریا در استرالیا از جمله بیابان های بزرگ دنیا هستند.
گونه های جانوری در زیستگاه بیابانی
به دلیل شرایط آب و هوایی، جانوران بیابانی با زندگی بدون آب سازگار شده اند. اغلب آن ها طی روز در سایه ی صخره ها و یا در زیر شن ها پنهان شده و هنگام شب به شکار می پردازند. تغییرات دمایی تاثیری در بدن جانوران بیابانی ندارد.
بعضی از جانوران این مناطق آب مورد نیاز بدن شان را از شکارها یا از دانه هایی که می خورند، به دست می آورند. روباه ها و موش های کانگورویی از این گونه جانورانند. شتر نیز یکی از فراوان ترین جانوران ساکن بیابان است که با ذخیره ی آب و مواد غذایی در کوهان خود با محیط و آب و هوا سازگار است.
گونه های گیاهی زیستگاه های بیابانی
ساقه های گیاهان این مناطق عریض تر هستند و ریشه های آن ها در عمق کمتری از زمین فرورفته است. کاکتوس ها نمونه ای از گیاهان بیابانی هستند که آب را در ساقه های خود ذخیره می کنند. گهور نیز گیاهی است که طی روز و برای جلوگیری از هدر رفتن آب داخلش، برگ ها را به سمت بالا جمع می کند.
پدیده ی بیابان زایی
بیابان زایی اتفاقی است که طی آن عوامل دست به دست هم داده تا مناطق کم آب و خشک به طور سریع خشک تر و لم یزرع تبدیل شوند. عواملی همچون برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی، تغییرات آب و هوایی و کمبود بارش، فرسایش زیاد، تغییر کاربری اراضی و … می تواند به گسترش هر چه سریعتر بیابان ها کمک کند.
این مشکل باعث از بین رفتن زیستگاه های جانوری و گیاهی، تحت تاثیر قرار دادن تولیدات کشاورزی و همچنین خطر بروز سیلاب ها می شود.
زیستگاه های قطبی
دورترین عرض جغرافیایی در بالاترین و پایین ترین نقاط کره ی زمین، زیستگاه های قطبی هستند. این مناطق از هر طرف با یخ محاصره شده اند. در مناطق قطبی، طلوع خورشید در فصل زمستان و غروب آن در فصل تابستان اتفاق نمی افتد. با تمامی این تفاسیر، خورشید در تابستان بالاتر از افق قرار نمی گیرد و همین دلیل سردی هوا حتی در این فصل است. در زمستان نیز با بادهای سرد و هوای تاریک مواجه هستیم. بارش باران در این مناطق کم بوده و به عنوان بیابان شناخته شده اند.
قطب شمال
اقیانوس منجمد شمالی بخش وسیعی از قطب شمال را دربر گرفته است. بخش هایی از کانادا و گرینلند نیز شامل قطب شمال می شوند.
قطب جنوب
بخش وسیعی از یخ که قاره ی جنوبگان و اقیانوس منجمد جنوبی را می شود. این بخش منطقه ای غیرمسکونی است که دمایی کمتر از قطب شمال دارد به طوری که کمترین دمای ثبت شده در آن ۸۹- درجه سانتی گراد است.
گیاهان زیستگاه های قطبی
توندرا یا سرددشت پوشش گیاهی مناطق قطبی است. این مناطق پوشیده از علف، خزه، گلسنگ ها، بوته ها، گیاهان کوتاه که درختی در آنجا نمی روید. توندرا به عنوان پوشش گیاهی قطب شمال است.
در قطب جنوب به دلیل پوشش یخ، گیاهان کمتری یافت می شود. دو گونه گیاه گلدار در قطب جنوب وجود دارد.
جانوران زیستگاه های قطبی
خرس های قطبی، جغد برفی، روباه قطبی، گرازهای دریایی، گوزن های شمالی، نهنگ های گوژپشت در قطب شمال و گونه های مختلفی از پنگوئن ها در قطب جنوب و نهنگ خاکستری در هر دو قطب از جمله جانورانی هستند که شرایط زندگی در آب و هوای سرد را دارا هستند. برای مثال آن ها دارای لایه ی ضخیمی از مو و پشم هستند که تحمل سرمای زیر صفر قطب را برای این گونه ها آسانتر می کند. برخی از این حیوانات برای فرار از سرمای شدید، لانه های خود را در زیر زمین می سازند.
زیستگاه های کوهستانی
کوه های بلند از ویژگی های بارز زیستگاه های کوهستانی است. در این مناطق هر چه ارتفاع بالاتر باشد درجه ی حرارت کمتر می شود.
گیاهان زیستگاه کوهستانی
این زیستگاه ها پوشیده از علفزارها، بوته زارها و درختان است.
جانوران زیستگاه کوهستانی
پستانداران این مناطق دارای ذخیره چربی هستند. آن ها موهای بلند و گوش و دم کوتاهی دارند. برخی از آن ها برای سازگاری با محیط در فصل زمستان تغییر رنگ می دهند. برخی دیگر نیز با فرا رسیدن زمستان مهاجرت کرده و برخی دیگر به خواب زمستانی می روند.
داخل بدن موجودات دیگر
برخی از موجودات ممکن است زیستگاه سایرموجودات زنده باشد. از این قبیل زیستگاهها می توان به روده ی انسان اشاره کرد که محل زندگی باکتری های مفید است. این باکتری ها منبع تولید ویتامین K هستند.
زیستگاه مصنوعی
این زیستگاهها به دست انسان و با هدف کمک به محل های زندگی طبیعی ساخته شده است. ایجاد پناهگاه برای جانوران، جلوگیری از شکار بی رویه، بازسازی محیط زیست از اصلی ترین اهداف ساخت این مکان های مصنوعی است.
زیستگاههای طبیعی ایران
آبی
بزرگ ترین زیستگاه آبی کشور ما خلیج فارس و دریای عمان هستند. ارتباط با اقیانوس هند می تواند امتیاز مثبتی برای پذیرایی آن ها از انواع موجودات دریایی باشد.
دریای خزر نیز از دیگر زیستگاههای آبی مهم ایران است که ماهیان خاویاری در آن زیست می کنند.
خشکی
جنگل های هیرکانی
این جنگل ها در کناره جنوبی و جنوب غربی دریای خزر قرار دارد. این جنگل ها محل زندگی ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار است.
جنگل های زاگرس
این جنگل ها از شمال غربی و مرز ترکیه شروع شده و تا جنوب شرقی و مرز پاکستان ادامه دارد. جنگل های زاگرس اصلی ترین رویشگاه درختان بلوط در ایران است. این جنگل ها محل زندگی گوزن زرد ایرانی، خرس و عقاب است.
جنگل ارسباران
مناطق وسیعی در شمال استان آذربایجان شرقی را دربر می گیرد. این منطقه محل زندگی پرنده ای در معرض انقراض به نام سیاه خروس است. همچنین افزون بر ۱۰۰۰ گونه گیاهی، گونه های مختلف پستانداران، دوزیستان، پرندگان و خزندگان در این جنگل زندگی می کنند.
جنگل های خلیج فارس و دریای عمان
این جنگل ها سواحل جنوبی و بخشی از جنوب غربی را دربر می گیرد. جنگل های ماندابی یا مانگرو شامل دو گونه ی حرا و چندل است و جزء جنگل های نیمه گرمسیری محسوب می شود.
حفاظت از زیستگاه ها
با افزایش جمعیت، زیستگاه ها به محلی برای خدمت به انسان ها تبدیل می شود. آن ها با تخریب زیستگاه می توانند زندگی جانوران و گیاهان را تحت تاثیر قرار دهند.
جمع آوری تولیدات پلاستیکی و لاستیکی و یا استفاده کمتر از آن ها، مصرف بهینه منابع انرژی، مهار افزایش جمعیت، جلوگیری از هدررفت آب های شیرین، درختکاری و جایگزین کردن وسایل نقلیه عمومی به جای وسایل نقلیه شخصی از جمله عواملی هستند که در حفاظت از زیستگاه ها نقش دارند.
