چراغ پیه سوز چیست؟ آشنایی با انواع چراغ پیه سوز سفالی و مفرغی
نیاز انسان به غلبه بر تاریکی، استفاده از نور آتش و امکان جابجایی آن منجر به پیدایش ابزاری به نام چراغ شد. ابزاری که حمل و نقل آن آسان تر و مطمئن تر از مشعل باشد. نقاشی های رویت شده بر دیواره ی غار ها به خوبی این ادعا را اثبات می کند.
به این ترتیب می توان گفت، ابتدایی ترین شکل چراغ پیه سوز در این دوره ابداع شد. این چراغ به صورت ظرفی گود بود که درون آن را با روغن حیوانات پر می کردند. به طور کلی، چراغ پیه سوز متشکل از یک مخزن سوخت و یک فتیله گیر جداگانه است که در دو نوع سفالی و مفرغی تولید می شود.
از این رو، روغن ماهی، پیه حیوانات و مغز استخوان برخی از جانوران به عنوان سوخت این چراغ مورد استفاده قرار می گرفت. در دوره های بعد و با استخراج روغن دانه های گیاهی از روغن زیتون، کنجد و گردو نیز به این منظور استفاده می شد.
هر یک از چراغ های پیه سوز سفالی و مفرغی خود به چند دسته تقسیم می شوند که در ادامه ی این مقاله از نشریه علمی جهان شیمی فیزیک به آن می پردازیم.
تعریف چراغ پیه سوز در لغت نامه دهخدا
چراغ پیه سوز. ] چ َ / چ ِ غ ِ [ (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) نوعی چراغ روغن چراغی . چراغی که سوخت آن از روغن پیه بود. قسمی چراغ دارای فتیله ی پنبه ای که فتیله ی آن درون روغن پیه باشد و با شعله ای کم نور سوزد و دود از آن خیزد. ابتدایی ترین نوع چراغ که از گل یا سنگ به شکل ظرفی ساخته روغن در آن ریزند و فتیله ی پنبه ای درون روغن گذاشته یک سر فتیله را بیرون گذارند و آن را روشن کنند. قسمی چراغ روغنی که بیشتر در حمام ها یا قنات ها و معادن روشن کنند.
انواع چراغ پیه سوز در دوره ی ماقبل تاریخ
یافته های باستان شناسان و محققان وجود دو گونه چراغ پیه سوز را در این دوره نشان می دهد که عبارتند از:
- چراغ پیه سوز جریان باز
- چراغ پیه سوز جریان بسته
جریان باز
این نوع چراغ که نسبت به گونه ی دیگر از قدمت بیشتری برخوردار است به صورت تکه سنگ ساده ای است که کف آن اندکی گود است. روغن حیوانی به عنوان سوخت در این قسمت گود قرار گرفته که به تدریج ذوب شده و به کمک الیاف گیاهی می سوزد. به همین دلیل، این نوع چراغ را اصطلاحا چراغ جریان باز می نامند.
جریان بسته
این گونه چراغ از تکامل چراغ های جریان باز ایجاد شد. در چراغ های جریان باز به منظور افزایش کیفیت الیاف گیاهی و خزه ها را در روغن چراغ می خیساندند. به تدریج و با شناخت اهمیت الیاف در کنترل شتاب سوختن، فتیله های اولیه پدید آمدند.
به این ترتیب، در چراغ های جریان بسته الیاف بافته شده گیاهی را به صورت مستقیم در روغن قرار نمی گیرد بلکه با مکش روغن جایی در نزدیکی لبه ظرف شعله ور می شود.
انواع چراغ پیه سوز در دوره ی تاریخی
در دوره ی تاریخی چراغ پیه سوز بر اساس نوع ماده به کار رفته در ساخت آن به دو نوع سفالی و مفرغی تقسیم می شود. هر یک از این چراغ ها بر اساس شکل به گونه های مختلفی تقسیم می شوند.
یافته های محققان نشان می دهد کمیت چراغ پیه سوز سفالی بیشتر از مفرغی است. دانشمندان معتقدند گستردگی کاربرد چراغ پیه سوز سفالی در اجتماعات بشری و راحتی تولید آن از عوامل تاثیرگذار بر تنوع بیشتر این گونه از چراغ است.
انواع چراغ پیه سوز سفالی
پیاله ای شکل
در آغاز دوره ی سفالگری تمام ظروف به شکل پیاله های زمخت تولید می شدند. به همین دلیل، چراغ های پیه سوز اولیه تفاوت چندانی با ظروف دیگر ندارند.
این چراغ پس از تکامل به صورت ظرفی متشکل از دو بخش مخزن روغن و فتیله گیر درآمد. فتیله گیر ابتدایی به شکل برآمدگی کوچکی است که در لبه ی ظرف تعبیه می شود.
در عصر آهن و به منظور حفاظت بیشتر از فتیله لبه های جلو ظرف را به هم نزدیک کردند. به این ترتیب، از عمق ظرف کاسته شده و اصطلاحا خوابانده شد.
قایقی شکل
این نوع چراغ به صورت ظرفی بیضی شکل و روباز است که به دلیل تیز شدن نوک آن مانند قایقی سفالی به نظر می رسد. در چراغ قایقی شکل مرز مشخصی بین مخزن روغن و فتیله گیر وجود ندارد. تفاوت بارز این چراغ با چراغ پیاله ای، جهت گیری فرم جلو آن است که به صورت دماغه ی قایق دیده می شود.
کاملا گرد با بدنه ی باز
با تولید این نوع چراغ تحولی جدی در راستای تفکیک کامل مخزن روغن از فتیله گیر به وجود آمد. این چراغ به شکل پیاله ای کم عمق است که لبه ی آن به داخل ظرف برگشته و بخش مدور و کوچک دیگری به قسمت جلو آن متصل است. این بخش کوچک متصل شده در نقش فتیله گیر است.
این چراغ بیشتر در میان یونانیان و رومیان و در دوره ای نیز میان ایرانیان رواج داشته است. در یونان از قرن ششم پیش از میلاد آن را با لعابی سیاه می پوشاندند تا مانع از دیده شدن لکه های روغنی شود.
با ایجاد تحول در این چراغ حاشیه افقی و باریک بالای مخزن به مرکز ظرف نزدیک تر شده و شکل کاملا بسته ای ایجاد می شود. علاوه بر این، سوراخ کوچکی در رویه ی آن برای ریختن روغن تعبیه شده که از شعله ور شدن و یا ریختن روغن چراغ جلوگیری می کند.
چراغ با رویه ی گنبدی و فتیله گیر های حفره ای
این چراغ بدنه ی مدور و نسبتا بلندی دارد که رویه ی گنبد گونه ای پیدا کرده است. روی پوشش گنبدی شکل آن روزنه ی بزرگی وجود دارد که برای ریختن روغن مورد استفاده قرار می گیرد. در اطراف این گنبد چندین سوراخ کوچک تعبیه شده است که محل قرار گیری فتیله ها است.
از ویژگی منحصر به فرد این چراغ می توان به حذف فتیله گیر مجزای بیرون زده و ادغام آن در بدنه ی ظرف اشاره کرد. در فلسطین و اردن نمونه های فراوانی از آن به دست آمده که به قرن های سوم تا پنجم میلادی تعلق دارد.
چراغ با بدنه ی کاملا بسته و فتیله گیر نایژه ای
این مدل که بیشتر از پیه سوز های مفرغی الگو گرفته است دارای بدنه ی کاملا کروی، فتیله گیر خمیده و درازی به شکل نایژه با فاصله از بدنه و پایه ی کوچک زیر بدنه است. از ویژگی بارز دیگر این چراغ می توان به دسته های حلقه ای به جای دسته های باریک و افقی اشاره کرد.
قالب سازی شده
این پیه سوز که در دوره امپراتوری رومیان پدید آمد به شکل مدور است که زایده لوله مانندی به عنوان فتیله گیر دارد. رویه ی مسطح آن گاهی کاملا باز و گاهی نسبتا پوشیده است و نقش مایه هایی روی آن دیده می شود.
استفاده از قالب های از پیش آماده شده برای تولید این نوع چراغ سبب شد وسیله ای یک دست تر و دقیق تر حاصل شود. علاوه بر این، استفاده از این قالب ها نشان دهنده ی اوج مصرف چراغ های پیه سوز خانگی و تولید انبوه این وسیله است. این قالب ها را اغلب به نقوشی می آراستند که در بدنه و رویه ی آن قابل رویت است.
انواع چراغ های پیه سوز مفرغی
چراغ با فتیله گیر نایژه ای کشیده
فرم کلی این چراغ به شکل استوانه ی خمیده ی پایه دار است. در یک طرف آن یک گلویی برای ریختن روغن تعبیه شده است. ویژگی اساسی این چراغ، حالت کشیده ی فتیله گیر هماهنگ با شکل مخزن است.
در نمونه های تکامل یافته ی این وسیله دسته ی بزرگی به پشت چراغ پیه سوز اضافه شده است. اغلب این دسته با جا شستی های برگی شکل بسیار بزرگ پوشانده شده است. مخزن آن نیز به شکل تخم مرغی است که برای افزایش ایستایی ظرف، قسمت پایین آن مسطح شده است.
چراغ با بدنه ی کروی و فتیله گیر چسبیده به آن
در این نوع چراغ مخزن از کشیدگی عمودی بیشتری برخوردار بوده و فتیله گیر ها جمع و جور تر است. به گونه ای که فتیله گیر تا حد امکان به مخزن متصل است. چراغ های گلابی شکل مورد استفاده در دوره ی اسلامی فرم تکامل یافته ی این نوع چراغ است.
پیه سوز مفرغی جانورسان
در ساخت این نوع چراغ از اشکال حیوانی استفاده شده است. پراوا می گوید: ظرف های جانورسان در آسیای غربی تاریخی طولانی دارند، اما به نظر می رسد که این نوع خاص از قرن پانزدهم تا سیزدهم قبل از میلاد رواج ویژه ای داشته است.
یکی از اشکال پرکاربرد در ساخت این نوع چراغ شکل طاووس است که در دم آن فتیله گیرد تعبیه شده است. مخزن آن پشت طاووس قرار دارد که روی دهانه ی آن درپوشی لولا شده است.
برای اولین بار، درپوش مخزن در این چراغ مورد استفاده قرار گرفت. محققان معتقدند، پیه سوز جانورسان در دوره ی اشکانی و از قرن اول قبل از میلاد تا قرن سوم میلادی رواج بسیاری داشت.
قیمت خرید و فروش انواع چراغ های پیه سوز
سفالی یا مفرغی بودن چراغ و شکل آن در تعیین قیمت خرید و فروش آن نقش اساسی دارد. چراغ های سفالی قیمت بیشتری از مفرغی دارد. این چراغ ها را می توان به راحتی از فروشگاه های اینترنتی نیز تهیه کرد. چراغ های پیه سوز قدیمی متناسب با قدمتی که دارند جز اشیا عتیقه محسوب شده و از قیمت بالایی برخوردار هستند.
ایراد چراغ های پیه سوز
ایرادی که می توان به این دسته از چراغ ها وارد کرد مقدار دود زیادی است که تولید می کند و می تواند باعث سوزش چشم و بروز مشکلاتی در مجاری تنفسی و ریه شود.
سخن پایانی
نیاز انسان غارنشین به استفاده از روشنایی آتش موجب شد ابزاری را طراحی کند که کنترل و جابجایی آن از معل آسان تر و مطمئن تر باشد. این امر سبب پیدایش چراغ پیه سوز شد.
چراغ پیه سوز در ابتدایی ترین شکل خود به صورت ظرفی گود بود که با روغن حیوانی مانند روغن ماهی، پیه حیوانات و مغز استخوان برخی از حیوانات و یا روغن گیاهی نظیر روغن کنجد، زیتون، گردو و … پر می شد. به تدریج و با افزایش تجربه و دانش بشری تغییراتی در ساخت این چراغ ایجاد شد.
به طور کلی این چراغ شامل مخزن روغن و فتیله گیر بوده و در دو جنس سفالی و مفرغی ساخته می شود. چراغ پیه سوز سفالی خود به انواع چراغ های پیاله ای شکل، قایقی شکل، پیه سوز کاملا گرد با بدنه ی باز، پیه سوز با رویه ی گنبدی و فتیله گیر های حفره ای، پیه سوز با بدنه ی کاملا بسته و فتیله گیر نایژه ای و پیه سوز قالب سازی شده تقسیم می شود.
از انواع چراغ های مفرغی نیز می توان به چراغ مفرغی با فتیله گیر نایژه ای کشیده، چراغ با بدنه ی کروی و فتیله گیر چسبیده به آن و پیه سوز مفرغی جانورسان اشاره کرد.
ممنون!🌷🌺