مردمک چشم چیست؟ – ساختار و بیماری های مرتبط با آن
مردمک یا گلاره به سوراخی که در مرکز عنبیه قرار گرفته است، می گویند. مردمک میزان نوری که از عدسی به سمت شبکیه می رسد را کنترل و تعیین می کند. ماهیچه های عنبیه می توانند اندازه مردمک را تنظیم کنند، به این صورت که هرگاه چشم در محیطی پر نور قرار بگیرد این ماهیچه ها مردمک را تنگ می کنند تا نور کمتری وارد چشم شود و بالعکس هرگاه چشم با محیطی کم نور مواجه شود مردمک چشم گشادتر می شود تا نور بیشتری به چشم وارد شود.
در کتب علوم پنجم و هشتم به بررسی مردمک چشم پرداخته شده است. در این مقاله نشریه جهان شیمی فیزیک به معرفی مردمک چشم، ساختار و بیماری های مرتبط با آن می پردازیم.
چشم
از اصلی ترین اجزای بدن انسان چشم است که در صورت قرار داشته و به تعداد دو عدد است. چشم عضوی است که به ما حس بینایی می بخشد و باعث ایجاد ارتباط بیشتر ما با دنیای از اطرافمان می شود. چشم ما در حدود ۱۰۷ میلیون سلول دارد. تخمین زده شده چشم ۱۷ بار در طول یک دقیقه و ۵.۲ میلیون بار در سال پلک می زند. هنگام صحبت کردن، چشم بیشتر پلک می زند و به هنگام مطالعه کمتر پلک می زند که موجب می شود چشم ما زودتر خسته شود.
چشم از اجزای اصلی ملتحمه، قرنیه، عنبیه، عدسی، شبکیه، ماکولا، مشیمیه، صلبیه، زلالیه، زجاجیه، عصب بینایی و زاویه چشم و همچنین اجزای فرعی حدقه، مژه ها، ماهیچه های چشم و پلک ها به وجود آمده است.
ساختار مردمک
مردمک دهانه ای مشکی رنگ و کروی شکل است که اندازه آن ها با کمک عضلات و به طور هماهنگ با نور محیط می تواند تغییر کند. اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک این عضلات را کنترل می کنند. به طور طبیعی مردمک ها شکل دایره ای دارند ولی وقتی فشار داخل جمجمه ای بیشتر شود شکل بیضی به خود می گیرند. قطر مردمک بالغ می تواند کمتر از ۲ میلی متر و یا به بزرگی بیش از ۸ میلی متر برسد.
رابطه مردمک با حالات روحی
اکهارد هس روانشناس آلمانی در تحقیقات خود در دهه ۶۰ میلادی به این نتیجه رسید که حالت روحی افراد به اندازه ی مردمک چشم مرتبط هستند. او معتقد بود که مردمک چشم انسان در مواجهه با تصاویر خوشایند گشادتر می شود و برعکس زمانی که با یک تصویر ناخوشایند روبرو می شود جمع می شوند. حتی در برابر تنش های ذهنی و استرس نیز مردمک جمع می شود.
پزشکان به این نکته پی برده اند که عملکرد صحیح مغز نیز به عکس العمل مردمک ارتباط دارد. به عبارتی دیگر باز و بسته شدن و واکنش هماهنگ مردمک ها به نور و اندازه، شکل یکسان آن ها نشان دهنده سلامت عملکرد مغز است.
اشکال مختلف مردمک جانوران
در جانوران مختلف شکل مردمک ها متفاوت به نظر می آید. دانشمندان معتقدند شکل مردمک چشم جانوران نشانگر عملکرد آن ها در محیط زیست است. در زیر به اشکال متفاوت مردمک جانوران خواهیم پرداخت.
مردمک مستطیل افقی
حیواناتی مانند بز، اسب و گوسفند دارای مردمک مستطیل افقی هستند. میدان دید وسیع باعث می شود این حیوانات از قابلیت ردیابی خوبی برخوردار شوند و از وجود شکارچیان در اطراف خود باخبر باشند.
مردمک گرد
ممکن است برخی حیوانات نیز مانند ما انسان ها دارای مردمکی گرد باشند. این شکل از مردمک در حیواناتی شکارچی به وضوح پیداست.
مردمک باریک عمودی
حیواناتی مانند روباه ها، تمساح یا برخی از گربه ها مردمک باریک عمودی دارند. اغلب این حیوانات در فاصله ی کمی از زمین برای شکار کمین می کنند. این شکل مردمک در تعیین فاصله با شکار کارایی دارد. از آنجایی که آن ها برای شکار حداکثر بهره را از روشنایی آفتاب می گیرند و پرتوهای آزاردهنده مانع این کار هستند، از این رو مردمک چشمی بسیار باریک دارند. البته آن ها از توانایی بالایی برای شکار در شب برخورداند.
مردمک شکاف افقی
خزندگان و دوزیستان دارای این شکل از مردمک هستند. آن ها برای دریافت نور بیشتر می توانند مردمک چشم شان را به طور کامل گشاد کنند و همچنین قابلیت شناسایی شکارچیان را فراهم سازند.
مردمک هلالی
این شکل از مردمک چشم، زاویه دید وسیعی دارد. سفره ماهی، گربه ماهی و ماهی تخت از این نوع مردمک ها هستند.
بیماری های مرتبط با مردمک چشم
آنیزوکوریا
بیماری عدم تقارن مردمک های چشم یا آنیزوکوریا نوعی از اختلالات مربوط به چشم است که در آن اندازه یکی از مردمک های چشم از مردمک دیگر بزرگتر است.
علائم
علائم این بیماری سردرد، تب، تاری و دوبینی، حالت تهوع، گرفتگی گردن و از بین رفتن بینایی است. در برخی افراد این عارضه مادرزادی بوده و در اکثر مواقع در بزرگسالی رخ می دهد.
علت بروز بیماری
از جمله عواملی که می تواند باعث بروز این بیماری شود عبارتند از تومور مغزی، مننژیت، آنوریسم مغزی، خونریزی در جمجمه، ضربه مغزی، صدمه دیدن مستقیم چشم و التهاب بینایی است. در صورت بروز چنین اتفاقی لازم است به پزشک مراجعه نمایید تا علت ابتلا به این بیماری مشخص شود.
درمان بیماری
بسته به دلایل بروز بیماری، پزشک می تواند برنامه درمانی تجویز کند. در صورتی که علت آن عفونت باشد قطره آنتی بیوتیک یا آنتی ویروس می تواند راه حل درمانی باشد. در مواردی چون تومور مغزی، عمل جراحی و یا شیمی درمانی راه حل مناسبی برای معالجه خواهد بود.
کلوبوم
یک نوع ناهنجاری چشمی که در دوره جنینی شکل می گیرد، کلوبوم است. ممکن است هر دو چشم درگیر این بیماری شوند. کلوبوم می تواند منشا بیماری هایی چون گلوکوم، آب مروارید و … شود.
علت بروز کلوبوم
در صورتی که رشد چشم به شکل نرمالی انجام نپذیرد، بیماری کلوبوم شکل می گیرد. برای تکمیل قالب چشم لازم است که شکاف چشم در ماه دوم جنینی بسته شود. در صورتی که این اتفاق رخ ندهد، کلوبوم شکل می گیرد. از طرفی برخی معتقدند که این بیماری ممکن است ناهنجاری ژنتیکی باشد که البته این تاثیر بسیار ناچیز است.
انواع کلوبوم
انواع کلوبدم عبارتند از کلوبوم عنبیه چشم، کلوبوم عصب بینایی، کلوبوم ماکولا، کلوبوم کوریو- رتینال، کلوبوم پلکی، کلوبوم عدسی است. بسته به نوع بیماری کلوبوم، علائم این بیماری ظهور می کند. به طور مثال در کلوبوم عنبیه مردمک چشم به حالت سوراخ کلید ظاهر می شود یا در کلوبوم پلک ممکن است حالت گره مانندی در پلک به وجود آید.
درمان کلوبوم
راه حل درمانی قطعی برای این عارضه وجود ندارد. از جمله راه حل های درمانی می توان به استفاده از لنزهای تماسی رنگی برای کلوبوم عنبیه، جراحی و یا کاربرد ابزارهایی جهت بهبود بینایی بیمار اشاره کرد.
تومور غده هیپوفیز
غده هیپوفیز از جمله غدد مهم بدن است که با ترشح هورمون بر بیشتر فعالیت های بدن احاطه دارد. علائم بیماری تومور غده هیپوفیز، سردرد، تاری دید یا دوبینی، بیهوش شدن، ضعف عضله چشم، و کوری ناگهانی و … هستند. این بیماری باعث بزرگ تر شدن مردمک می شود.
فلج عصب سوم عضله
این بیماری مخاطره آمیز باعث گشاد شدن مردمک ها می شود. علت بروز آن نیز در اثر فشاری است که بر روی اعصاب کنترل کننده حرکت چشم وارد می شود.
ایریتیس
بیماری ایریتیس در اثر عفونت باکتریایی ایجاد می شود. قرمزی شدید چشم از علائم آن است. این بیماری می تواند اطراف مردمک را تحریک کند و باعث تورم آن شود. در صورت عدم پیگیری درمان، ممکن است شکل مردمک تغییر کند.
آنوریسم مغزی
یک ورم و برجستگی در رگ های خونی در مغز است. در صورتی که آنوریسم مغزی پاره شود خونریزی در داخل مغز اتفاق می افتد (سکته هموراژیک). این بیماری باعث گشادی مردمک شده و سردرد و تاری دید ایجاد می کند. برای درمان آنوریسم مغزی از روش های گیره آنوریسم، فنر آندوسکوپی، دایورترهای جریان و داروهای ضد تشنج استفاده می شود.
سندروم هورنر
وقتی در مسیر عصبی مغز به چشم یا صورت خلل وارد شود بیماری سندروم هورنر شکل می گیرد که خود باعث تنگ تر شدن مردمک و افتادگی پلک خواهد شد. ممکن است این بیماری مادرزادی باشد.
سندروم آدی
این بیماری از جمله بیماری های نادر عصبی است و بر چشم و مردمک چشم تاثیرگذار است. سندروم آدی در ظاهر مردمک تغییرات ایجاد می کند و واکنش آن به نور به طور غیرطبیعی کند می شود. به عبارتی دیگر مردمک قادر به کنترل نوری که بر چشم وارد می شود نیست. تاری دید و اشکال در مطالعه از علائم این عارضه است.
برای درمان هیچ راه حل قطعی وجود ندارد و فقط می تواند باعث تسکین علائم آن شود که استفاده از قطره های چشمی و عینک طبی از جمله این راه حل ها است.
سرطان ریه
نوعی سرطان که آغاز درگیری آن از ریه هاست و اعصاب کنترل کننده مردمک چشم را تحت تاثیر قرار می دهد. شیمی درمانی، رادیوتراپی، جراحی و ایمونوتراپی برای این موع سرطان مثمرثمر است.
آسیب اعصاب خودمختار
اندازه مردمک تحت تاثیر عصب بینایی اعصاب حرکتی چشم است. سیستم اعصاب خودمختار مسئول ارسال پیام ها از این اعصاب است و اگر خللی بر این سیستم وارد شود اندازه مردمک نیز دستخوش تغییر خواهد شد.
تومور مغزی
رشد و تجمع غیرطبیعی سلول ها در مغز را تومور مغزی می گویند. عصب اصلی مردمک در نزدیکی این توده قرار گرفته است به همین دلیل تومور می تواند در عملکرد مردمک اختلال ایجاد کند.
از دیگر بیماری ها که می توانند شکل و اندازه مردمک را تحت تاثیر قرار دهند، می توان به سکته مغزی، سفلیس، سردردهای خوشه ای و اسکلروز چندگانه اشاره کرد.
راه های مراقبت از چشم
برای محافظت از چشم می توان برخی از کارها را انجام داد. به طور مثال، به طور مرتب به چشم پزشک مراجعه کنید تا از به وجود آمدن بیماری های چشمی پیشگیری کنید. زمانی که ورزش می کنید بهتر است از کلاه ایمنی استفاده نمایید. به هنگام رانندگی کمربند ایمنی خود را ببندید.
از منابع غذایی بتاکاروتن دار مانند هویج، سیب زمینی شیرین، کدو تنبل، فلفل دلمه نارنجی، پرتقال، جگر، زرده تخم مرغ، روغن جگر ماهی و … برای تقویت چشم استفاده کنید. از عینک های محافظ در برابر تابش نور خورشید استفاده کنید. خواب کافی داشته باشید. به هنگام کار با رایانه یا لوازم الکترونیکی از چشم خود محافظت نمایید و موارد مهم و ایمن را رعایت نمایید.
داروهای تاثیرگذار بر مردمک چشم
علاوه بر بیماری ها برخی از داروها و مواد مخدر نیز می توانند اندازه و شکل مردمک ها را تحت تاثیر قرار دهند. آمفتامین ها، آنتی هیستامین ها، آنتی کولینرژیک ها، داروهای ضد روان پریشی، سم بوتولینوم، دکونژستانت ها، داروهای ضد افسردگی، آرام کننده عضله، داروهایی که برای پیشگیری از صرع استفاده می شود، داروهایی که بیمارهای پارکینسونی مصرف می کنند و همچنین مواد مخدری مانند الکل و هروئین، از جمله این داروها هستند.
